ПЕГМАТИТЫ НИЖНЕЙ СИЛЕЗИИ Адам Печка AGH

NAUKA DLA CIEKAWYCH

SERIA POPULARNONAUKOWA O ZIEMI I KOSMOSIE Z PŁYTĄ

Nr 12

Stan książki: NOWA

Wydawnictwo: AGH

Wydział: Geologia

Dwunasta książeczka z serii "Nauka dla Ciekawych" poświęcona jest pegmatytom. Pegmatyt to specyficzna skała, która od wieków intrygowała człowieka. Przez kilka ostatnich stuleci była ona najważniejszym źródłem surowca skaleniowo-kwarcowego na potrzeby rozwijającego się przemysłu ceramicznego i szklarskiego, zaś w ostatnich dziesięcioleciach okazało się, iż może być także bardzo cennym źródłem niektórych rzadkich pierwiastków niezbędnych do rozwoju zaawansowanych technologii, np. w elektronice, przemyśle samochodowym, lotniczym i kosmicznym, przemyśle odnawialnych źródeł energii, w wojskowości itp. Nadal, jak przed wiekami, jest ważnym źródłem kamieni szlachetnych i ozdobnych. W stopniu nieporównywalnym z innymi skałami magmowymi pegmatyty mogą koncentrować niektóre rzadkie pierwiastki, co prowadzi do tworzenia się w nich egzotycznych minerałów, nieczęsto spotykanych w skałach innego typu. Szacuje się, że z ponad 5500 znanych minerałów około 500 gatunków, głównie minerałów Li, Be, B, Nb, Ta, U i innych rzadkich pierwiastków, jest charakterystycznych głównie dla tych skał. Niezwykle estetyczne okazy, zwłaszcza w formie dobrze wykształconych kryształów o dużej przejrzystości, pozyskane w trakcie eksploatacji pegmatytów, są ozdobą i chlubą wielu muzeów przyrodniczych i kolekcji prywatnych na świecie, a niektóre z nich osiągają ceny porównywalne z cenami dzieł sztuki. Z naukowego punktu widzenia pegmatyty stanowią natomiast doskonałe naturalne laboratorium, w którym można prześledzić efekty działania wielu procesów magmowych i pomagmowych. Niektóre z tych procesów występują również w dużych komorach magmowych, inne są jednak charakterystyczne wyłącznie dla pegmatytowego środowiska krystalizacji. O złożoności procesów pegmatytotwórczych świadczy najlepiej fakt, że pomimo obfitej specjalistycznej literatury, która narosła przez ostatnie stulecie, i niewątpliwego postępu w rozumieniu natury tych procesów, pegmatyty wciąż wymykają się ogólnie przyjętym klasyfikacjom skał magmowych. Także spory dotyczące definicji pegmatytów trwają nieprzerwanie od początków współczesnej geologii, odzwierciedlając zmieniający się stan wiedzy, a uniwersalny model genezy tych skał jest wciąż poza naszym zasięgiem.

Spis treści

Adam Szuszkiewicz

Geneza i klasyfikacja pegmatytów . 7

Eligiusz Szełęg

Pegmatyty masywów granitowych. 31

Pegmatyty masywu Strzegom–Sobótka . 31

Pegmatyty masywu Karkonoszy. 43

Adam Pieczka

Pegmatyty anatektyczne .54

Pegmatyty bloku Gór Sowich .54

Stan rozpoznania pegmatytów sowiogórskich . 57

System pegmatytowy (NYF + LCT) Piławy Górnej (Julianna) [lokalizacja typowa dla pilawitu-(Y), żabińskiitu i bohseitu] . 61

Pegmatyt fosforanowy LCT z Michałkowej [lokalizacja typowa dla sarkopsydu, graftonitu-(Ca) i maneckiitu] . 68

Pegmatyt fosforanowy LCT z Lutomii [lokalizacja typowa dla graftonitu-(Mn)] . 73

Pegmatyt cordierytowo-dumortierytowy (NYF) z okolic zapory na Jeziorze Bystrzyckim w Zagórzu Śląskim . 75

Pegmatyt granitowy (LCT) z serpentynitowego masywu Szklar [lokalizacja typowa dla nioboholtytu, tytanoholtytu, szklaryitu, lepageitu i parafiniukitu] . 76

Adam Szuszkiewicz

Praktyczne znaczenie pegmatytów .81

ANEKS

Adam Pieczka, Eligiusz Szełęg

Minerały pegmatytów sudeckich . 87

Literatura . 10