Книга Иова. ST XV - Новый библейский комментарий

Księga Hioba z racji specyficznego języka i poruszanych w niej problemów teologicznych i antropologicznych należy do najtrudniejszych tekstów objawienia biblijnego. Dzieło ks. prof. Antoniego Troniny poprzedziła wieloletnia praca badawcza oraz liczne publikacje na temat tej szczególnej księgi. Istotną nowością jest tutaj przekład tekstu hebrajskiego na podstawie współczesnych osiągnięć filologii semickiej. Poza staranną krytyką tekstu autor daje gruntowny wykład egzegetyczny, uzupełniając go po każdej perykopie wskazówkami aktualizującymi orędzie natchnionego poety. Miejsca trudniejsze zostały szerzej omówione w kilku ekskursach dołączonych do tekstu. Ważną rolę uzupełniającą pełnią również końcowe aneksy. Na szczególną uwagę zasługuje grecka wersja Księgi Hioba, znacznie krótsza od hebrajskiej. Jest to pierwszy polski przekład z Septuaginty.

To wyjątkowe dzieło z pewnością będzie bezcenną pomocą dla studentów biblistyki, a także może stanowić pożyteczną lekturę duchową dla kapłanów i coraz liczniejszych miłośników Słowa Bożego w Polsce.

ks. prof. dr hab. Antoni Paciorek

Autor: ks. Antoni TroninaStron: 712Format: 16,5 x 23,5 cmISBN: 978-83-7797-073-7Oprawa: twarda

FRAGMENT KSIĄŻKI

(…)1. Dialog Jahwe z szatanem: Czy Hiob za darmo jest bogobojny? (1 – 2)

Krótkie opowiadanie o próbie, jakiej został poddany dzielny Hiob, stanowi literackie ramy dla toczonej w księdze debaty teologicznej między Hiobem a jego towarzyszami. Opowiadanie prozą obejmuje początek (1 – 2) i zakończenie księgi (42, 7-17). Treść tego opowiadania zawiera bardzo stare materiały, które nawiązują do epoki patriarchów biblijnych (Sarna). Autor księgi wykorzystał archaiczne tworzywo literackie jako ramy narracyjne dla swego dzieła. W koncentrycznej strukturze księgi jednak ten pierwszy blok tematyczny (podwójny dialog Jahwe z szatanem, rozdz. 1 – 2) znajduje odpowiednik w końcowych dialogach Jahwe z Hiobem (38, 1 – 42, 6); obie jednostki literackie mają podobną strukturę.Pierwszy blok literacki księgi można więc podzielić na sześć scen, ułożonych według wzoru: a-b-c-b’-c’-d. Pierwsza scena (1, 1-5) jest właściwym prologiem księgi, który znajdzie swój odpowiednik w epilogu (42, 12-17). Początek księgi przedstawia tytułowego bohatera jako bogatego szejka, który odznacza się przykładną prawością postępowania i pobożnością. Cztery kolejne sceny ukazują na przemian dialog w niebie (1, 6-12; 2, 1-7a) i jego konsekwencje na ziemi, w życiu Hioba (1, 13-22; 2, 7b-10). Scena końcowa (2, 11 – 3, 1) wprowadza już w akcję dramatu, ukazując przybycie trzech przyjaciół bohatera, aby mu towarzyszyć w cierpieniu. Dwa pierwsze rozdziały księgi stanowią piękny przykład „narracji przez dialog” (Alter).Całe to epickie opowiadanie ułożone jest w prostym, zwartym stylu, typowym dla wczesnej prozy hebrajskiej (Young). Krótkie, żywe scenki maluje autor w zwięzłych słowach utrzymujących czytelnika w stałym napięciu. Opowiadanie przeplata się z mową zależną. Oszczędne słownictwo nadaje tekstowi cechy poetyckiej prozy. Liczba uczestników każdej scenki ograniczona jest do minimum, przy czym dialog toczy się między dwoma głównymi postaciami. Dzięki interwencji narratora zawiązuje się akcja dramatu.Akcja jest szybka i wydarzenia następują po sobie nieodwracalnie. Dialog Boga z Przeciwnikiem toczy się wartko i bezpośrednio, w cztery oczy. Liczebniki mają dla autora znaczenie symboliczne (3+7, 5+5). Wielka prostota opowiadania i jego staranna konstrukcja tworzą zamierzony kontrast z głębią cierpienia, jakie stopniowo spada na Hioba. To wszystko pobudza zainteresowanie u odbiorców tego niezwykłego orędzia, które mimo upływu wieków nadal fascynuje czytelników tej księgi w najróżniejszych kręgach kulturowych.

1.1. Prolog: prezentacja Hioba (1, 1-5)

1 1Żył w ziemi Uc człowiek imieniem Hiob. Był to człowiek doskonały i prawy, bogobojny i stroniący od złego. 2Urodziło mu się siedmiu synów i trzy córki. 3Posiadał siedem tysięcy owiec, trzy tysiące wielbłądów, pięćset par wołów zaprzęgowych, pięćset oślic i bardzo liczną służbę. Człowiek ten był bogatszy od wszystkich ludzi Wschodu. 4Jego synowie zbierali się i urządzali uczty kolejno u siebie, w ustalonym dniu. Zapraszali także swoje trzy siostry, aby ucztowały wraz z nimi. 5Kiedy dobiegały końca dni ucztowania, Hiob wzywał ich, aby dokonać obrzędu oczyszczenia. Wstawał wczesnym rankiem i składał ofiarę całopalną za każdego z nich, ponieważ mówił: Może moi synowie zgrzeszyli i obrazili Boga w sercu. Hiob zawsze postępował w ten sposób.

I. Kontekst i struktura

Perykopę wstępną należy rozważać w kontekście ostatniej perykopy epilogu księgi (42, 12-17). W obu tych jednostkach imię Hioba powraca czterokrotnie, a jego majątek, wymieniony w prologu, zostanie podwojony w zakończeniu opowieści. Tak więc ramy narracyjne całej księgi ilustrują zasadę retrybucji, która będzie przedmiotem sporu w trakcie dysput między przyjaciółmi. Odpłata doczesna okaże się w trakcie dyskusji nie do przyjęcia, toteż epilog przedstawi nową interpretację tego pewnika teologii deuteronomistycznej, z uwzględnieniem przemiany wewnętrznej Hioba. „Drugie szczęście Hioba”, opiewane w cyklu wierszy A. Kamieńskiej, ma jednak zakorzenienie w jego pierwotnej wierności Bogu.Struktura literacka tej jednostki, którą można uznać za preludium całego utworu, wykazuje cechy małego chiazmu (A-B-A’): jego ramy tworzą z jednej strony imię Hioba, który boi się Boga, z drugiej zaś wzmianka o jego synach, którzy mogli złorzeczyć Bogu w sercach. Środek chiazmu wyznaczają dwie identyczne formy czasownikowe (wajehî, ww. 3a i 5a) oraz rzeczownik uczta (ww. 4a i 5a) jako zapowiedź przyszłych nieszczęść (w. 18b). Zauważmy od razu, że podobną strukturę spotkamy w epilogu księgi, gdzie centralną rolę pełni „dziedzictwo” córek Hioba pośród braci (42, 15). Scenę wstępną można określić jako „pretemporal exposition” (Clines): ukazuje ona głównego bohatera księgi i jego bogactwa (1, 1-3). Następnie pojawia się „iterative tense” (1, 4-5), aby poprzez wykaz czynności powtarzanych dokonać przejścia od „bezczynnego początku” do właściwej narracji. Myśli nurtujące Hioba (1, 5b) wyraża na koniec mowa wewnętrzna, dokonująca się w sercu.

II. Egzegeza

1. Na uwagę zasługuje niezwykła formuła wprowadzająca w narrację księgi: Był człowiek (’îš hājâ). Dokładną paralelą tej formuły jest początek przypowieści Natana (2 Sm 12, 1) i bajki Joasza (2 Krl 14, 9). Nie można stąd wnioskować (jak czyni to Gordis), że cała treść księgi jest przypowieścią. Redaktor raczej zaznacza w ten sposób, że narracja ta nie łączy się z żadnym okresem dziejów Izraela (E. König, Historisch-Comparative Syntax der hebräischen Sprache, Leipzig 1897, 365g). Potwierdzeniem tego przypuszczenia jest dalsza treść w. 1, który przedstawia kraj, imię i osobę Hioba. Była już o nich mowa we Wprowadzeniu historyczno-literackim. Do podanych tam dwu wyjaśnień imienia Hioba można dodać trzecie, zaczerpnięte z języka arabskiego, gdzie istnieje rdzeń słowny ’wb (wrócić, nawrócić się). Imię bohatera księgi oznaczałoby więc „pokutnika” (Ewald). Nawiązanie do tej etymologii znajdujemy w Koranie, który nazywa Hioba (Ajjub) „sługą Bożym zawsze pełnym skruchy (’awwab)” (Sura 38, 44). Trudno jednak pogodzić to znaczenie z przekonaniem Hioba o własnej niewinności. W każdym razie imię to pojawia się w licznych tekstach z II tysiąclecia, z których najsławniejsze są listy z El-Amarna (EA 256 i 364). Występuje w nich książę Hiob (’Ajjabu), władający w imieniu faraona ziemią Asztarot w Zajordanii. Został on oskarżony przed władcą Egiptu o nielojalność i utratę powierzonych mu miast. Zapewnia więc faraona o swej niewinności i prosi o pomoc wojskową. Bardzo możliwe, że historyczna postać z XIV w. przed Chr. posłużyła za wzorzec literacki człowieka niewinnie cierpiącego. Narrator pokazuje bohatera księgi jako Edomitę z ziemi Uc, leżącej poza terytorium Izraela (por. Lm 4, 21): Hiob nie należy więc do ludu żydowskiego, jest obcym. Tradycja biblijna mówi jednak o pierwszym z synów Arama, imieniem Uc (Rdz 10, 23), spokrewnionym z Abrahamem (Rdz 22, 21). Hiob zostaje więc w jakiś sposób włączony w dzieje ludu wybranego, a późniejsza legenda utożsami go nawet z Jobabem, synem Joktana (Rdz 10, 29; 1 Krn 1, 23) i królem Edomu (Rdz 36, 33n; 1, 44n). Narrator nadaje mu rysy legendarne, archaiczne, niemal patriarchalne. Ani imię bohatera, ani miejsce akcji nie jest dla niego najważniejsze. W zawiązaniu intrygi istotne jest podkreślenie wzorcowej postawy głównego bohatera księgi: jest on człowiekiem pobożnym i cnotliwym. Cnotę Hioba wyrażają cztery przymiotniki: doskonały (tām) na płaszczyźnie moralnej oraz prawy (jāšār) w dziedzinie społecznej; bogobojny (jerē’ ’élōhîm), czyli dążący do mądrości, a wreszcie unikający nawet pozoru zła (sār mērā‘). Jako mędrzec i sprawiedliwy, Hiob jest mężem doskonałym, który nie akceptuje żadnej formy niewierności, także w życiu rodzinnym. Doskonałość (tāmîm) jest cechą samego Boga (Pwt 32, 4); w znaczeniu rytualnym charakteryzuje ona baranka paschalnego (Wj 12, 5), a w rozumieniu moralnym orzeka się ją o ludziach: Noe był takim wobec swych współczesnych (Rdz 6, 9), a od Abrahama Bóg domaga się takiej postawy jako warunku przymierza (Rdz 17, 1). W Psalmach wymaga się jej od uczestników kultu (Ps 15, 2), a jej wzorem jest Dawid (Ps 18, 24). Odniesiony do Hioba, termin ten wyraża integralność osobową i szczególną więź z Bogiem. Jego wzorcowa postawa moralna i religijna sprawia, że Ezechiel wspomni go wraz z Noem i Danielem jako najbardziej prawych ludzi w historii (Ez 14, 14. 17).

2-3. Wersety 2-3 ukazują jego rodzinę, bogactwo i sławę, natomiast ww. 4-5 podkreślą jego wielką pobożność. Znak koordynacji (wa-) na początku w. 2 ustala ścisłą relację między doskonałością Hioba a liczbą jego dzieci. W Biblii siedmiu synów symbolizuje pełnię szczęścia rodzinnego (1 Sm 2, 5; Rt 4, 15). Hiob został obdarzony jeszcze obficiej; jego trzy córki, których imiona pojawią się w zakończeniu księgi, mają pewną analogię w mitologii ugaryckiej (KTU 1. 5 V 8-11): Baal ma 7 synów i 3 córki, ale tylko one znane są z imienia. Liczba trzody podkreśla wielkie bogactwo Hioba. Symboliczne cyfry – 3, 7 i 10 – wskazują na pełnię błogosławieństw, jakimi Bóg obdarzył swego wiernego sługę. Chociaż wydaje się on rezydować w mieście, jest jednak wielkim posiadaczem ziemskim, co zbliża go do biblijnych patriarchów. Jest on obrazem szczęśliwego człowieka, podobnym do arabskiego szejka, właściciela licznych stad. Arystoteles (Hist. an. 9, 50, 5) mówi o Arabach, których stada mogą liczyć trzy tysiące wielbłądów. Wielbłąd jednogarbny (Camelus dromedarius) występuje jako zwierzę udomowione u Arabów już w II tysiącleciu przed Chr., choć Izraelici poznali go dopiero w epoce sędziów, kiedy ich ziemie zaczęli napadać Madianici, koczownicze plemiona arabskie (Sdz 6, 5). Używano ich nie tylko jako zwierząt jucznych, lecz hodowano ze względu na mleko (P. Achtemeier, EncBib, 1335n). Wielka liczba tych zwierząt w stadach Hioba wskazuje na jego udział w handlu karawanowym. Do uprawy ziemi ornej służyły mu woły jarzemne, używane przy orce. Z kolei osłów używano do transportu towarów; szczególnie cenione były oślice, gdyż regularnie dostarczały potomstwa i mleka. Hiob miał też licznych niewolników i niewolnice do pracy w gospodarstwie. Bogactwo jego przewyższało wszystkich synów Wschodu. Terminem „Wschód” (qedem) oznaczano na ogół tereny za Eufratem (Rdz 29, 1). Z perspektywy mieszkańców Palestyny chodzi jednak o Zajordanie (Jr 49, 28; Ez 25, 4. 10).

4-5. Druga część prologu zwraca uwagę czytelnika na niezwykłą pobożność Hioba. Przejawia się ona w pewnym zwyczaju, który z jednej strony świadczy o charakterze Hioba, z drugiej zaś przygotowuje na „hiobowe wieści”, które wkrótce mają do niego dotrzeć. Otóż synowie Hioba urządzali kolejno w swych domach ucztę dla braci, podobnie jak później będą to czynili synowie Dawida (2 Sm 13, 7; 14, 28). Wysyłali także zaproszenia do swych trzech sióstr, które zapewne jako jeszcze niezamężne mieszkały w domu ojca. Zwięzły styl opowiadania mógłby sugerować nieustanne świętowanie synów Hioba. W rzeczywistości chodzi tu o niereligijny charakter ich świętowania, zapewne z okazji urodzin. Taką interpretację nasuwa zwrot ’îš jômô, każdy w swoim dniu (w. 4a), przy czym w kontekście 3, 1 „swój dzień” oznacza dzień urodzin. Szczegół ten świadczy nie tyle o rozrzutnym stylu życia synów Hioba, co raczej o ich silnej więzi rodzinnej.Portret Hioba, naszkicowany w prologu księgi, podkreśla jego odpowiedzialność za życie religijne rodziny. Po zakończeniu każdej biesiady swych dzieci składa on ofiary całopalne (‘ōlôt), których celem było pojednanie z Bogiem w przypadku naruszenia relacji przymierza. Tak bardzo jest on zatroskany postępowaniem swych synów, że składa za nich całopalenia, gdy podejrzewa, że mogli oni obrazić Boga podczas uczty. Jeszcze przed odprawieniem rytuału ofiarniczego dokonuje jako kapłan ich „oczyszczenia” (qdš Pi.), będącego warunkiem skuteczności ekspiacji. Zgodnie z kapłańskim rytuałem (Kpł 1), ofiara całopalna musiała być strawiona ogniem w całości, inaczej niż w przypadku ofiar składanych za konkretne grzechy (Kpł 4, 1 – 5, 6). Hiob motywował swój sposób postępowania chęcią ustrzeżenia się nawet przed możliwością grzechu. Nie dopuszczał, aby sumienie któregoś z jego dzieci miało pozostać skażone choćby wewnętrznym aktem niewierności Bogu.Zakończenie prologu (w. 5b) wprowadza czytelnika w problematykę grzechu (H†’), istotną dla dalszej akcji księgi (1, 22; 2, 10; 7, 20; 8, 4; 10, 14; 24, 19; 31, 10; 33, 27; 35, 6). Hiob obawia się, by jego dzieci nie złorzeczyły (brk Pi.) Bogu nawet myślą. Natomiast szatan sugeruje, że Hiob będzie złorzeczył Bogu w twarz, jeśli zostanie dotknięty cierpieniem (1, 11; 2, 5). Także żona Hioba nakłania go, aby złorzeczył Bogu i umierał (2, 9). Motyw błogosławienia / złorzeczenia zapowiada tematykę właściwej relacji względem Boga: czy człowiek potrafi służyć Bogu z czystej miłości, czy tylko ze względu na Jego błogosławieństwo? Bezinteresowność w życiu religijnym, zakwestionowana przez Przeciwnika (haśśā†ān), będzie przedmiotem dalszej debaty.Postawa Hioba, ukazana w prologu, czyni go wzorem aktywnej, dynamicznej wiary w Boga. Bóg potwierdził czystą wiarę bohatera, darząc go obfitym błogosławieństwem. Inkluzja spinająca prolog z epilogiem (42, 12-17) księgi wyrazi to w słowach: I później JHWH błogosławił (bērak) Hiobowi bardziej niż przedtem. Pomiędzy prologiem a epilogiem jednak rozegra się dramatyczna próba wiary tytułowego bohatera księgi: Hiob okaże się w niej zwycięzcą, ponieważ „dobrze mówił o Bogu” (Vogels).