Филокалия Том 1, мягкая обложка, Издательство Тынец

Filokalia

Tom 1

Źródła Monastyczne. Filokalia 1

***

TYNIEC Wydawnictwo Benedyktynów

rok wydania: 2023

ilość stron: 680

format: 160 x 235 mm

oprawa: miękka

cena katalogowa: 115,00 zł

ISBN: 9788382052404

Pierwszy polski przekład "Filokalii", antologii pism duchowych (IV–XVII w.) wydanej w Wenecji w 1782 r. Całość ma być zawarta w pięciu tomach.

Przekład z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich: dr Cezary Dobak

Redakcja naukowa i opracowanie: dr Cezary Dobak, o. Szymon Hiżycki OSB

*****

Słowo "filokalia" pochodzi z języka greckiego i oznacza "antologię". Gromadzenie wybranych fragmentów pism lub wypowiedzi znanych osób i układnie z nich kolekcji wypisów, znane jest od starożytności zarówno na Wschodzie jak i na Zachodzie. Najsłynniejszą książką tego rodzaju jest bez wątpienia "Filokalia" wydana w 1782 r. w Wenecji a przygotowana przez św. Nikodema Hagiorytę i św. Makarego z Koryntu. [...] Święci Nikodem i Makary ułożyli antologię tekstów, autorstwa 36 świętych ludzi, które powstały między IV a XV w. (choć niektórzy badacze przesuwają datację najmłodszych utworów na wiek XVII lub nawet XVIII). W ich zamyśle lektura "Filokalii" ma dopomóc w prowadzeniu życia prawdziwie chrześcijańskiego – tematów jest wiele, nie można sprowadzić interesującej nas pozycji do podręcznika do modlitwy Jezusowej.

Do tradycji kontynuowanej przez wspomnianych wyżej dwóch świętych autorów odwołują liczne publikacje noszące ten sam tytuł ("Filokalia"), gdzie ważnym dookreśleniem jest podtytuł charakteryzujący dany zbiór. W języku polskim mamy trzy publikacje opracowane przez ks. prof. Józefa Naumowicza: "Filokalię. Teksty o modlitwie serca", "Nową filokalię. Drogę do modlitwy serca” oraz wydaną ostatnio "Szkołę modlitwy wschodnich Ojców Kościoła. Filokalię". Analogiczne, do prac ks. Naumowicza, publikacje ukazały się niemal we wszystkich językach. Dowodzi to żywotności gatunku literackiego, co jednak warto podkreślić, są to publikacje różne od tej bez wątpienia najcenniejszej, która ujrzała światło w Wenecji u schyłku XVIII w.

Szymon Hiżycki OSB

*****

"Filokalię" otwiera tekst przypisywany św. Antoniemu Wielkiemu (ok. 251–ok. 356), Ojcowi wszystkich mnichów. Wybór tego właśnie autora miał zapewne charakter symboliczny – ten, który zapoczątkował życie monastyczne rozpoczyna również i całą antologię. Dziś wiemy, że ów pierwszy tekst na pewno nie został napisany przez św. Antoniego, ale jest autorstwa nieznanego nam bliżej niechrześcijańskiego filozofa z kręgów stoickich, żyjącego zapewne w III w. po Chrystusie (co ciekawe zachował się pochodzący z XII w. rękopis tego dzieła, znajduje się obecnie na Górze Athos). Autor przypomina czytelnikowi i nakazuje mu rozważyć, że człowiek jest bytem rozumnym i rozumnie ma żyć. Tym, co odciąga od dobrego życia są wady, uleganie pożądaniom i iluzji posiadania. Powinno dążyć się do cnoty poprzez ćwiczenie się w niej i powściągliwe życie. Uleganie złu prowadzi do nieszczęścia i nie spełni nadziei, które człowiek pokłada w folgowaniu swoim zachciankom i życiu w nierozumny sposób. W naszym wydawnictwie zostały opublikowane pisma św. Antoniego i o św. Antonim w 35 tomie Źródeł Monastycznych.

Św. Izajasz Anachoreta (V w.) to autor, który swoje życie związał z południowym rejonem Gazy, choć sam zapewne pochodził z Egiptu. "Filokalia" zawiera krótki fragment z jego dzieła znanego jako "Ascetikon". Tekst był niezwykle popularny, o czym świadczą liczne przekłady na języki wschodnie. Cieszył się również zainteresowaniem na łacińskim Zachodzie, a jego tekst był jednym z elementów formacji nowicjuszy jezuickich w epoce nowożytnej. W "Filokalii" wybór z dzieła św. Izajasza nosi tytuł "O straży umysłu" i w dużej mierze temu zagadnieniu jest poświęcony. Autor skupia się na omówieniu problemu jak strzec umysłu, jak walczyć ze złymi myślami, ćwiczyć się w milczącej modlitwie i dążyć do jedności trzech części duszy.

Ewagriusz z Pontu (ok. 345–399) jest obok św. Maksyma Wyznawcy i św. Grzegorza Palamasa, najważniejszym autorem w całej "Filokalii". Nietrudno można zobaczyć, że, świadomie bądź nie, odwołują się do jego pism niemal wszyscy autorzy, których pisma zaliczono do naszej antologii. Pod jego imieniem wydano następujące pisma: "Mnicha Ewagriusza szkic monastyczny o tym, jak należy praktykować ascezę i pozostawać w wyciszeniu", "Świętego Ewagriusza rozdziały o rozróżnianiu namiętności i myśli" oraz "Z rozdziałów neptyckich". Oprócz tego znajdziemy, pod imieniem św. Nila z Ankyry, traktat "O modlitwie", który dziś jednogłośnie przypisuje się Ewagriuszowi. Filozof pustyni, jak go nazywano, podejmuje się charakterystyki ośmiu rodzajów złych myśli, radzi na temat podstawowych ascetycznych praktyk, które mają dopomóc w dążeniu do wyciszenia umysłu i odnalezienia równowagi pozwalającej na podjęcie gorliwej modlitwy. Samo dzieło "O modlitwie" należy do grupy najważniejszych chrześcijańskich pism, które napisano na ten temat. W naszym wydawnictwie zostały opublikowane inne pisma Ewagriusza w 18 i 36 tomie Źródeł Monastycznych.

W dużej mierze refleksję Ewagriusza podejmuje św. Jan Kasjan (ok. 365–ok. 430), jedyny łacinnik, którego pisma znalazły się w "Filokalii" i zarazem pierwszy autor, który pisał na temat modlitwy monologicznej (choć akurat fragment o tym traktujący w "Filokalii" się nie znalazł). W traktacie "Świętego Kasjana Rzymianina traktat do biskupa Kastora o ośmiu złych myślach" autor kontynuuje i rozwija wcześniejsze refleksje Ewagriusza na temat złych myśli. Z kolei w "Pełna wielkiego pożytku rozprawa o świętych ojcach ze Sketis" oraz o rozróżnianiu Kasjan zajmuje się ważnym w całej "Filokalii" tematem rozróżniania myśli i pragnień – które są złe, a które dobre oraz w jaki sposób je rozróżnić. W naszym wydawnictwie zostały opublikowane inne pisma św. Jana Kasjana w 28, 70, 80 i 100 tomie Źródeł Monastycznych.

Św. Marek Asceta (IV/V w.?) to autor o którym niewiele jesteśmy w stanie powiedzieć. Tak zresztą jest z wieloma autorami, których dzieła tworzą "Filokalię". "O prawie duchowym", "O tych, którzy uważają, że zyskują usprawiedliwienie za sprawą czynów" oraz "List do mnicha Mikołaja" stanowią oryginalną trylogię. Święty Marek polemizował z messalianami, którzy mieli ponad sakramenty i wspólnotę Kościoła stawiać "modlitwę czystą". Nasz autor podkreślał konieczność ascetycznego wysiłku i niezbędność łaski Bożej, na przekór tym, którzy szukali usprawiedliwienia we własnych uczynkach, a nie w przebaczającej miłości Boga. Święty Marek podkreślał konieczność nieustannej pamięci o Bogu, skruchy i nieustannej modlitwy. Wyjątkowym dziełem jest "List do mnicha Mikołaja" napisany już pod koniec życia.

Św. Hezychiusz z Synaju (VIII/IX w.) był związany z istniejącym do dziś na Synaju Klasztorem św. Katarzyny (choć św. Nikodem i św. Makary wiązali go z działającym w V w. w Jerozolimie innym Hezychiuszem). "Prezbitera Hezychiusza do Teodula pożyteczny dla duszy i zbawczy traktat o trzeźwości i cnocie" jak wykazuje analiza katalogów greckich rękopisów, był niezwykle popularny – zarówno w średniowieczu jak i w epoce nowożytnej (dwa średniowieczne rękopisy dzieła znajdują się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej). Jednym z najważniejszych pojęć, które św. Hezychiusz omawia jest trzeźwość (nepsis) – warunek prawdziwej modlitwy i chrześcijańskiego życia. Środkiem, który pomaga przezwyciężyć wszelką słabość i pokonać każdy grzech, jest częste przyzywanie Imienia Jezus. Święty Hezychiusz ze swoim humorem i dystansem należy niewątpliwie do najbardziej pogodnych autorów w całej "Filokalii".

Jednym z najlepszych retorów w" Filokalii" jest współczesny św. Janowi Kasjanowi św. Nil z Ankyry (zm. ok. 430). Jak była mowa wyżej przypisywany w "Filokalii" św. Nilowi traktat "O modlitwie" jest w istocie tekstem autorstwa Ewagriusza z Pontu. Z licznych pism naszego autora (mamy bogatą korespondencję i inne dzieła) święci Makary i Nikodem wybrali "Traktat ascetyczny". Dzieło to jest skierowane do cenobitów, mnichów żyjących we wspólnocie, wraz z zachętą przylgnięcia do prawdziwej filozofii, której nauczycielem jest Jezus Chrystus. W naszym wydawnictwie zostały opublikowane inne pisma św. Nila w 46 tomie Źródeł Monastycznych.

Św. Diadoch z Fotyki (ok. 400–ok. 486), biskup z Epiru jest autorem najstarszego tekstu, który zachęca wprost do modlitwy Imieniem Jezus. Święty Diadoch zachęca do dążenia do stanu beznamiętności (apatheia) poprzez nieustanne przyzywanie Imienia Jezus.Jest zatem w tradycji filokalicznej autorem wyjątkowym. Odwołują się do niego następcy: św. Jan Klimak, św. Maksym Wyznawca, św. Symeon Nowy Teolog, św. Grzegorz Palamas. Święty Diadoch podejmuje, podobnie jak św. Marek Asceta, polemikę z messalianami, rozróżnia również pomiędzy modlitwą ustną a noetyczną (tj. uprawianą umysłem). W naszym wydawnictwie zostały opublikowane inne pisma św. Diadocha w 99 tomie Źródeł Monastycznych.

Św. Jan z Karpatos (VII w.) o którym niewiele możemy powiedzieć. Być może był biskupem na wyspie Karpathos, wcześniej zapewne prowadził życie mnisze. "Filokalia" zawiera dwa jego traktaty. Pierwszy, "Sto rozdziałów pocieszenia dla mnichów w Indiach" (przy czym przez "Indie" należy tu rozumieć Etiopię) to zachęta do oddzielenia się od świata wraz z zapewnieniem, że grzeszący może poprzez pokutę i skruchę powrócić do jedności z Bogiem. Święty Jan podkreśla rolę walki ze złymi myślami, ale swe rozważania kończy przypomnieniem, że Bóg jest miłością. W drugim traktacie "Ascetyczne i wielce budujące słowo dla mnichów z Indii, którzy się do niego zwrócili, uzupełniające liczbę stu rozdziałów" autor uzupełnia wcześniejsze rozważania, podkreślając rolę cierpień, przez które mnich musi przejść, aby jego serce zostało przez Chrystusa oczyszczone.

Ostatnim autorem 1 tomu jest św. Teodor z Edessy (IX w.) przy czym pierwszy tekst mu przypisany w "Filokaliii", "Sto rozdziałów", raczej nie jest jego autorstwa, a drugi tekst, "Tehoretikon", powstał w XVII w., co czyni go najmłodszym w całej antologii. W "Stu rozdziałach" autor podejmuje wiele wątków z nauk Ewagriusza z Pontu, podkreśla wagę zachowywania przykazań, wytrwałej skruchy za swoje grzechy i modlitwy. W drugim tekście autor porusza temat walki, która prowadzona wytrwale, owocuje darem przebóstwienia.