ВТОРОЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ СОВЕТ ПОЛЬШСКОГО КОРОЛЕВСТВА 1833 Г. ДОРЯНСТВО

Marek Rutkowski

II RADA STANU KRÓLESTWA POLSKIEGO 1833—1841.

STRUKTURA I DZIAŁALNOŚĆ

STUDIUM UZALEŻNIENIA PRAWNO-PAŃSTWOWEGO

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku Białystok 2001

Stron 424, przypisy, tabele, bibliografia, miękka oprawa, format ok. 23 cm x 16,5 cm

Ze wstępu [fragmenty]:

„Tematem niniejszego opracowania jest zdefiniowanie roli, jaką odegrała instytucja prawodawczo - administracyjna, nazywana w niniejszej pracy /II/ Radą Stanu, względnie Ogólnym Zgromadzeniem Rady Stanu, w strukturze i charakterze zarządu Królestwa Polskiego podczas swego dziewięcioletniego okresu istnienia w latach 1833 - 1841.

II Rada Stanu Królestwa Polskiego została reaktywowana bez odpowiedniego przygotowania nowych uwarunkowań prawnych jej przyszłej działalności. W opartej na odmiennych zasadach instytucjonalnych nowej sytuacji politycznej, na mocy podpisanego przez Cesarza Mikołaja I Statutu Organicznego, skasowano konstytucję z roku 1815 i zmieniono prawno - państwowy stosunek Królestwa Polskiego w odniesieniu do Cesarstwa Rosyjskiego.

Jak głosił ów Statut Organiczny, odtąd Królestwo Polskie przyłączone zostaje „na zawsze” do Cesarstwa, jako „nierozdzielna część Imperium”, a jego odrębności zostaną zachowane jedynie „w miejscowym prawie cywilnym”. Artykuł 68. Statutu zapowiadał „rozwijanie i dopełnianie” zawartych w jego przepisach normatyw, a artykuł 69. unieważniał wszelkie „sprzeciwiające się przepisom prawa i ustawy”. W ten sposób zaborcza administracja rosyjska pozostawiła sobie możliwość swobodnej interpretacji istniejącego prawodawstwa, odpowiednio do okoliczności i własnych „zapatrywań”.

Statut Organiczny w swoim artykule 31. stwierdzał, iż „Interessa ściągające się do prawodawstwa i inne projekta wielkiej wagi, które się Nam zdawać będą wymagającymi poprzedniego i starannego skombinowania z istniejącymi w innych częściach Imperium ustawami i ogólnym onego dobrem oraz budżet roczny składany Nam przez Radę Stanu Królestwa Polskiego dla ostatecznego przejrzenia i potwierdzenia, będą przechodzić przez Radę Stanu Cesarstwa Rosyjskiego”. W związku z powyższym, na mocy postanowienia cesarskiego z 14 II /st. st./ 1832 roku, ustanowiono w tejże rosyjskiej Radzie Stanu Departament do Spraw Królestwa Polskiego. W ten sposób wyeliminowano jako ogniwo pośrednie pomiędzy warszawską Radą Stanu, a Cesarzem Polski organ przedstawicielski - Sejm, wprowadzając na jego miejsce, wydzieloną w rosyjskiej Radzie Państwa, autonomiczną strukturę decyzyjną. Jak zauważa Franciszka Ramotowska, ów Departament do Spraw Królestwa Polskiego miał u swego podłoża zadanie w istocie swej przeciwstawne do tego, jakiemu próbował sprostać polski Sejm /jako, że celem petersburskiego Departamentu nie mogło być przecież dobro Królestwa Polskiego lecz Imperium Rosyjskiego/.

Zabezpieczywszy w ten sposób podstawowe interesy rosyjskie, niejako w uzupełnieniu wydanych już ustaw i zgodnie z zapowiedzią artykułów 28 i 29 Statutu Organicznego, dnia 12/24 XII 1832 roku Cesarz podpisał statut organizacyjny dla jednego z najważniejszych ogniw administracyjnych w Królestwie Polskim wczesnej epoki paskiewiczowskiej - II Rady Stanu. Formalnie II Rada Stanu Królestwa Polskiego powstawała według nowych zasad prawnych. Jak bowiem stwierdzał artykuł 81. wyżej wspomnianej ustawy „rozporządzenia objęte w tytule Trzeciego Statutu Organicznego Rady Stanu wydanego w dniu 19 listopada /1 grudnia 1815 roku, równie jak postanowienia tejże daty o dawnym Ogólnym Zgromadzeniu Rady Stanu odtąd /.../ przestają być obowiązującemi i niniejszym zmieniają się”. Sprecyzowane w ustawie reaktywującej instytucję Rady Stanu Królestwa prerogatywy tej agendy rządowej nie naruszały jednak w sposób zasadniczy samego charakteru sprawowanej przez tę instytucję władzy.

Treść nowego statutu organizacyjnego wprowadzała pomimo to istotne zmiany w składzie, organizacji i kompetencjach Rady Stanu w stosunku do okresu przedrewolucyjnego. W wyniku wprowadzonych po roku 1831 zmian, podstawowym czynnikiem wyróżniającym II Radę Stanu Królestwa Polskiego od swojej poprzedniczki z okresu konstytucyjnego, było - z formalnego punktu widzenia - wyodrębnienie dwu części składowych byłego Ogólnego Zgromadzenia Rady Stanu: właściwej Rady Stanu i Rady Administracyjnej. Podobnie i poprzednio funkcjonująca w strukturze Ogólnego Zgromadzenia kancelaria Namiestnika Królewskiego została obecnie oddzielona od Rady Stanu, tworząc wydzieloną jednostkę administracyjną. Stąd, w ostatecznym rachunku, popowstaniowa II Rada Stanu Królestwa Polskiego stała się odpowiednikiem jedynie właściwego Ogólnego Zgromadzenia z epoki konstytucyjnej. Inne różnice były niejako mniej spektakularne.

Powołana formalnie do życia na podstawie art. 28. i 29. Statutu Organicznego z 14/26 II 1832 oraz postanowienia cesarskiego z 12/24 XII tegoż roku, II Rada Stanu odbyła swoje pierwsze posiedzenie dopiero 29 IV/11 V 1833, od tego momentu rozpoczynając swoją działalność według nowych zasad prawnych.

Artykuły Statutu Organicznego nakładały na Radę Stanu obowiązki:

a/ rozwiązywanie sporów jurysdykcyjnych /sporów pomiędzy władzami administracyjnymi i sądowymi o zakres ich władzy/,

b/ sprawowanie funkcji kontrolnych nad administracją krajową poprzez przeglądanie raportów „głównych naczelników rozmaitych gałęzi administracyjnych”,

c/ przeglądanie budżetu rocznego, oraz raportów Kontrolera Generalnego z rewizji rachunków różnych gałęzi zarządu,

d/ oddawanie pod sąd urzędników za przestępstwa popełnione przez nich w urzędzie /za wyjątkiem urzędników mianowanych przez Cesarza, lub w jego imieniu/.

Zgodnie z przepisami Statutu Organicznego, do obowiązków Rady Stanu miało też należeć „roztrząsanie przedstawień i próśb Zgromadzeń Stanów Prowincjonalnych i Rad Wojewódzkich względem potrzeb i dobra kraju oraz rezerwowanie pomienionych przedstawień i próśb”, jednak wobec braku powołania do życia tych organów przedstawicielskich, te atrybucje Ogólnego Zgromadzenia nie znalazły w praktyce zastosowania.

Natomiast II Rada Stanu poszerzyła w trakcie swego istnienia zakres swoich kompetencji w sprawach administracyjnych i heraldycznych. Jednak wobec utrzymania aż do roku 1836, wprowadzonego przez władze powstańcze, iuristicium na spory administracyjne, Rada Stanu przejęła prerogatywy rozstrzygania tych sporów dopiero od tej daty. Od tegoż roku rozpoczęła swoją działalność podległa Radzie Stanu Heroldia Królestwa Polskiego, organ weryfikacyjny dowody szlachectwa polskiej nobilitas.

Przede wszystkim jednak Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu zostało przywrócone do życia jako organ opiniodawczy przy tworzeniu i weryfikacji prawodawstwa. Te uprawnienia II Rady Stanu zostały formalnie ograniczone do „tłumaczenia Monarsze prawdziwie dobrze zrozumianych kraju potrzeb”. W praktyce jednak, podobnie jak w okresie przedlistopadowym, Rada Stanu wprowadzała poprawki i uzupełnienia do przedstawionych jej za pośrednictwem Rady Administracyjnej projektów praw, które przed ostatecznym zatwierdzeniem przez Cesarza, musiały być zweryfikowane w petersburskim Departamencie do Spraw Królestwa Polskiego.

Ostatecznie zatem zakres przypisywanych w nowym prawie prerogatyw Ogólnego Zgromadzenia nie okazał się stały. Wprowadzenie ewentualnych zmian było zresztą zgodne z treścią artykułu 82. ustawy z 12/24 XII 1832 roku, który głosił, iż „przy stosownym rozwinięciu prawa zasadniczego /.../” Cesarz zastrzega sobie „/.../ wskazać przez osobne urządzenia i inne jeszcze obowiązki /.../” Rady Stanu.

Generalnie, charakter reaktywowanej do życia w początkach okresu paskiewiczowskiego Rady Stanu, nie odbiegał w zbyt znaczącym stopniu od wzorca, jakim był jej odpowiednik z czasów konstytucyjnych. Rosyjscy prawodawcy w procesie organizacyjnym Ogólnego Zgromadzenia II Rady Stanu Królestwa Polskiego nawiązali raczej do instytucji opartej na wzorcach napoleońskiej Conseil d'Etat z okresu Europy Wielkiego Cesarstwa, upodobniając nowe ciało prawodawcze w jego kompetencjach do Rady Stanu okresu Księstwa Warszawskiego. Należy też pamiętać, iż owo przewartościowanie nastąpiło w okresie, gdy już od czasów istnienia Księstwa Warszawskiego i konstytucyjnego Królestwa Kongresowego zaczęło w Polsce dominować powiązanie pojęcia rządu narodowego i władzy państwowej z pojęciem ojczyzny.

Ten nawrót do wzorców instytucjonalnych z epoki Księstwa Warszawskiego, paradoksalnie oparty na odniesieniach do postrewolucyjnej Francji napoleońskiej, był równocześnie nawrotem do wzorców systemowych będących w związku z rygorystycznym, militarnym centralizmem i rozrostem biurokracji. I rzeczywiście, pomimo faktu, iż w II Radzie Stanu utrzymał się do końca istnienia tej instytucji w swojej przeważającej większości polski etnicznie aparat urzędniczy /jakkolwiek miał on już charakter nie tyle narodowy co usługowy wobec zaborcy/, to równocześnie uderza znaczna liczba wojskowych /generalicji/ biorących czynny udział w pracach Ogólnego Zgromadzenia. Co więcej, dzieje się to w czasie, gdy po roku 1831, państwo w swoich przedstawicielstwach i formach działania, staje się bardziej prorosyjskie niż dotychczas. Zestawienie tych faktów nasuwa wniosek, iż ustanowienie instytucji II Rady Stanu stawało się wyznacznikiem nowej linii politycznej carów wielkorosyjskich wobec idei samorządności władzy w Królestwie Polskim, a to jako akt prawny oparty nie tylko na odmiennych uwarunkowaniach ustrojowych państwa, ale równocześnie nadający Ogólnemu Zgromadzeniu strukturę /oraz - po części - uprawnienia/ znacznie odbiegające od tych, posiadanych przez I Radę Stanu z okresu konstytucyjnego. Rosyjski prawnik - N. Rejnke - sugeruje nawet, iż samo powołanie w petersburskiej Radzie Państwa Departamentu do Spraw Królestwa Polskiego, i to jeszcze przed ukonstytuowaniem się warszawskiej Rady Stanu, w praktyce czyniło zbędnym istnienie w Królestwie Ogólnego Zgromadzenia, przesądzając na dłuższą metę nie tyle o wprowadzeniu jakiś poważniejszych zmian w strukturze prerogatyw tej instytucji, co o samym istnieniu Rady Stanu.

Postawiony zatem w niniejszym opracowaniu postulat badawczy określenia roli II Rady Stanu w strukturze i charakterze zarządu Królestwa Polskiego w latach 1833 - 1841 przede wszystkim musi się łączyć z pytaniem o celowość i motywy powołania w Polsce wczesnej doby paskiewiczowskiej tej agendy rządowej. Przedstawiony powyżej układ badań służy w ostatecznym rachunku próbie zrozumienia tego zagadnienia dziejowego, z którego istnieniem wiązało się bezpośrednio powołanie i działalność II Rady Stanu Królestwa Polskiego, czyli problematyka polsko - rosyjskich relacji prawno-państwowych okresu pierwszej dekady po upadku Powstania Listopadowego. Wymienione tu postulaty badawcze stanowią główną nić przewodnią niniejszego opracowania.

Ważność poruszonej problematyki prowokuje do poszukiwania bezpośrednich odpowiedzi na postawione pytania: problem jednak jest o tyle złożony i wielopłaszczyznowy, że niezmiernie trudno jest postawić w tej mierze wnioski, bez przeprowadzenia analizy strukturalnej samej instytucji Ogólnego Zgromadzenia /zasad jej działania/.

Aby uzyskać prawdziwy obraz charakteru II Rady Stanu i jej rzeczywistego znaczenia w kształtowaniu sytuacji polityczno - prawnej społeczeństwa Królestwa Polskiego lat 1833 - 1841, należy również prześledzić ważniejsze aspekty prac Ogólnego Zgromadzenia, które dopiero zebrane w rodzaj perspektywicznej całości mogą służyć za przesłankę do pokuszenia się o postawienie ostatecznej oceny. Zarówno próba odtworzenia wewnętrznej struktury organizacyjnej, jednej z najważniejszych agend samorządowych wczesnego okresu paskiewiczowskiego jaką była II Rada Stanu, jak i przedstawienie całościowego zakresu przeprowadzonych przez tę instytucję prac administracyjnych i prawodawczych, zostają uzupełnione o szczegółową analizę tego wybranego zakresu prac ustawodawczych Ogólnego Zgromadzenia, które miały decydujące znaczenie dla dalszego rozwoju społeczeństwa Królestwa Polskiego tak pod względem socjalno - społecznym, jak i - przede wszystkim - narodowościowym. W ten sposób, uzyskujemy możliwość oceny II Rady Stanu Królestwa Polskiego, rozumianej jako najważniejszy w swojej epoce organ samorządowy.

Działalność tego ważnego ciała administracyjnego, jaką była II Rada Stanu Królestwa Polskiego z lat 1833 - 1841 nie doczekała się dotychczas całościowego opracowania. Niniejsza praca jest pierwszą próbą strukturalnej analizy instytucji Ogólnego Zgromadzenia oraz zakresu jego działalności. W zaistniałej sytuacji wykorzystanie w niniejszej pracy aparatu źródłowego okazało się zatem nieodzowne, stając się podstawą służącą do opracowania zagadnienia. W ten sposób starano się doprowadzić do przeprowadzenia analizy całościowego obrazu agendy rządowej Ogólnego Zgromadzenia II Rady Stanu...

Cennym uzupełnieniem obrazu struktury personalnej II Rady Stanu okazały się także relatywnie liczne pamiętniki z epoki. Ich autorzy, odnosząc się niejednokrotnie do oceny postaw oraz cech charakteriologicznych członków tej agendy rządowej /szczególnie dużo informacji dotyczy okresu sprzed powołania do życia II Rady Stanu/, umożliwiają poprzez swoje spostrzeżenia pogłębienie oceny kompetencyjno - psychologicznych uwarunkowań działań Ogólnego Zgromadzenia. Informacje te jednak, jakkolwiek istotne w swoim charakterze, stanowią niejako uzupełnienie obrazu II Rady Stanu Królestwa Polskiego, który można uzyskać głównie poprzez wgląd w podstawowy aparat źródłowy, jakim jest zespół archiwalny pozostały po działalności Ogólnego Zgromadzenia.

Można ogólnie stwierdzić, iż informacje zawarte w literaturze przedmiotu, poruszającej bezpośrednio czy też pośrednio omawianą problematykę, nie pozwalają na pełne przedstawienie struktury organizacyjnej II Rady Stanu, czy też zakresu jej prac. Wiadomości o II Radzie Stanu podawali w sposób fragmentaryczny: T.Demidowicz, H.Goryszewski, A.Heylman, W.Korotyński, J.Korytkowski, A.Okolski, N.Rejnke, Ks. Szczerbatow, czy wreszcie Fr.hr Skarbek. Na szczególną uwagę zasługują informacje zawarte we wstępie do inwentarza akt II Rady Stanu opracowanego przez Fr. Ramotowską. Autorka przedstawiła tu rys strukturalny wyżej wspomnianego ciała administracyjnego. Pewne informacje o tej agendzie rządowej odnajdujemy też w opracowaniach dotyczących historii ustroju Polski, szczególnie w pracach: St. Kutrzeby, A. Ajnenkiela, B. Leśniodorskiego i Wł. Rostockiego, J. Mazurkiewicza i A. Korobowicza, czy wreszcie w opracowaniu pod redakcją J. Bardacha.

Ponadto podczas pracy nad strukturą i działalnością II Rady Stanu sięgnięto do literatury naukowej odnoszącej się do omawianego zagadnienia w sposób pośredni. Ta literatura przedmiotu, podobnie jak i źródła pamiętnikarskie, została wyszczególniona w bibliografii końcowej niniejszej pracy.

Niniejsza praca jest nieznacznie zmodyfikowaną wersją rozprawy doktorskiej obronionej w roku 1995 na Wydziale Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Promotorem rozprawy był prof. dr hab. Jan Ziółek, recenzentami zaś - prof. dr hab. Hanna Dylągowa z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i prof. dr hab. Wiesław Śladkowski z Uniwersytetu Marii Curie - Skłodowskiej.

.

Szczegółowy spis treści widoczny jest na fot. do aukcji.

Egzemplarz w stanie dobrym jak na fot. (lekkie zagięcie dolnego narożnika tylnej okładki,

posiada nieaktualne pieczęcie biblioteczne i numery jednej ze zlikwidowanych wyższych uczelni.

Zakup i wysyłkę można łączyć z aukcjami E-KODEKS !