Философия личности - Тадеуш Кобежицкий

Od antycznej idei duszy do współczesnej teorii osoby

Książka omawia podstawowe zagadnienia filozofii człowieka – od starożytności (Platon, Arystoteles, Plotyn) do współczesnej psychologii głębi oraz personalizmu XX wieku (Bergson, Freud, Jung, Allport, Erikson). W encyklopedyczny sposób zaprezentowane zostały koncepcje duszy, teorie charakterów, jaźni, osobowości. Autor omawia także poglądy autorów polskich (m.in. Lutosławski, Krąpiec, Bartnik, Gogacz, Wojtyła, Dąbrowski, Swieżawski). Podręcznik akademicki dla studentów filozofii, psychologii, pedagogiki, socjologii, antropologii i in.

Spis treści

Wprowadzenie

Rozdział 1: Teorie duszy

1.1. Anthropos i psyche

1.2. Homer

1.3. Pitagorejczycy

1.4. Sokrates

1.5. Platon

1.6. Arystoteles

1.7. Epikur z Samos

1.8. Plotyn

1.9. Grzegorz z Nyssy

1.10. Nemezjusz z Emezy

1.11. Św. Augustyn

1.12. Św. Tomasz z Akwinu

1.13. Giovanni Pico della Mirandola

1.14. René Descartes

1.15. Thomas Hobbes

1.16. Blaise Pascal

1.17. Baruch (Benedykt) Spinoza

1.18. John Locke

1.19. Gottfried Wilhelm Leibniz

1.20. Nicolas de Malebranche

1.21. George Berkeley

1.22. Julian Offray de La Mettrie

1.23. Jean Jacques Rousseau

1.24. Immanuel Kant

1.25. Fryderyk Nietzsche

1.26. Wincenty Lutosławski

1.27. Podsumowanie

Rozdział 2: Typologie charakteru

2.1. Temperament jako źródło charakteru

2.2. O temperamentach w średniowieczu i renesansie

2.3. Typologie charakteru i temperamentu w XIX i XX wieku

2.4. Podsumowanie

Rozdział 3: Koncepcje jaźni

3.1. Narodziny teorii Jaźni

3.2. „Ja” w fenomenologii

3.3. Jaźń dwuwymiarowa – Henri Bergson

3.4. Ja libidinalne – Zygmunt Freud

3.5. Psychologia rozwoju i obrony ego

3.6. Jaźń indywiduacyjna – Karol G. Jung

3.7. Jaźń jako proprium – Gordon W. Allport

3.8. Filozofia Jaźni w Polsce

3.9. Podsumowanie

Rozdział 4: Podstawy osobowości

4.1. Czym jest osobowość?

4.2. Całościowe teorie osobowości

4.3. Teoria archetypowa – Karol G. Jung

4.4. Teoria epigenetyczna – Erik Homburger Erikson

4.5. Teoria egzystencjalna – Kazimierz Dąbrowski

4.6. Strefowe teorie osobowości

4.7. Teorie osobowości w Polsce

4.8. Podsumowanie

Rozdział 5: Metafizyka osoby

5.1. Podstawy teorii osoby

5.2. Klasyczna teoria osoby

5.3. Współczesne teorie osoby

5.4. Personalizm chrześcijański w Polsce

5.5. Definicje osoby we współczesnym personalizmie polskim

5.6. Podsumowanie

Zakończenie

Bibliografia

O Autorach

Tadeusz Kobierzycki – profesor filozofii w Katedrze Nauk Humanistycznych Akademii Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie. Zajmuje się filozoficznymi problemami sztuki, medycyny, psychologii i ontologii człowieka (twórczość, zdrowie, osobowość i duchowość). Od 2001 roku współpracuje z Wydziałem Teologicznym Uniwersytetu w Trnavie, prowadząc wykłady, ćwiczenia i treningi z psychologii tożsamości i rozwoju osobowości. Od wielu lat współpracuje z onkologiem dr Ewą Kilar w Świdnicy, w zakresie psychologii zdrowia i psychoterapii osób chorych na raka.

Fragment książki

Wprowadzenie

Filozofia osobowości stanowi próbę połączenia historycznych i współczesnych teorii opisujących człowieka za pomocą kategorii duszy, charakteru, jaźni i osoby w jednolitą, filozoficzną całość. Nie można sobie takiej narracji wyobrazić bez antropologicznej psychologii, ontologii i metafizyki. Filozofia i psychologia spotykają się tu na powrót w miejscu, w którym zostały oddzielone przez Kartezjusza, a następnie przez Wilhelma Wundta. Spotkanie to nie byłoby możliwe bez odniesienia się do klasycznej filozofii osoby, odsuwanej przez psychologię na margines.

Osobowość stała się w XX wieku centralną kategorią psychologii i antropologii, podobnie jak w starożytności były nimi: charakter (gr. charakter), dusza (gr. psyche) i osoba (gr. persona), a w okresie nowożytnym jaźń. Pojęcia te nadal są w różnym stopniu używane przez psychologów i filozofów w opisie i analizie ludzkiej natury. Brak jest przy tym refleksji syntetyzującej i różnicującej te kategorie w jednym wykładzie, który prezentowałby ich zakres znaczeniowy i funkcjonalny oraz moc wyjaśniającą. Niniejszy tekst jest pierwszą i z pewnością niepełną jeszcze próbą takiego metodycznego zestawienia i porównania owych kategorii, aby można było zobaczyć, co znaczą one dla dzisiejszego naukowego i pozanaukowego obrazu człowieka. Zasada wykładu jest oparta na analizie immanentnej tekstów filozoficznych i psychologicznych, ukazujących stanowiska wybranych autorów od starożytności do czasów współczesnych – są to myśliciele, których wpływ na rozwój myśli europejskiej jest znaczący. Zaprezentowane zostały także teorie autorów polskich zajmujących się problematyką charakteru, osoby, jaźni i osobowości.

Filozofia osobowości, w moim ujęciu, zaczyna się od przypomnienia pierwszych literackich określeń duszy u Homera, kategorii używanych przez pierwszych filozofów przyrody, założeń filozofii duszy Platona i Arystotelesa, Epikura, Plotyna, Grzegorza z Nyssy, Emezjusza, św. Augustyna, św. Tomasza z Akwinu, Giovanniego Pica della Mirandoli, René Descartes’a wprowadzającego kategorię jaźni. Dalej zaprezentowani są autorzy, którzy ją rozwijają: Blaise Pascal, Thomas Hobbes, a także Baruch Spinoza (umysł), John Locke (osoba), Gottfried W. Leibniz (monada), Nicolas de Malebranche, George Berkeley (umysł i duch), Julian Offray de la Metrie, Jean J. Rousseau, Immanuel Kant, który używa wszystkich kategorii antropologicznych (dusza, osoba, osobowość, jaźń) i Fryderyk Nietzsche, który zamyka wykład o duszy-jaźni. W nurcie tego wykładu mieści się także koncepcja Wincentego £utosławskiego. Starożytne pojęcie duszy (gr. psyche) stanowi podstawę dla dzisiejszego rozumienia duszy, identyfikowanej ze świadomością lub nieświadomością, z charakterem, jaźnią lub osobowością człowieka.

Teorie charakteru-temperamentu pojawiają się najpierw w starożytnych teoriach medycznych, psychologicznych i etycznych – Hippokratesa z Kos (tzw. Corpus Hippocraticum), Platona (Państwo, Fajdros, Fedon), Arystotelesa (O duszy), Teofrasta z Eresos (Charaktery) i następnie trafiają do myśli nowożytnej i współczesnej. W moim wykładzie przedstawiam dalej typologię Menandra, Plutarcha, ujęcie średniowieczne i renesansowe, by przejść do teorii współczesnych – Iwana Pawłowa, René Le Senne’a. Autorem wielkiej całościowej teorii charakteru jest twórca psychoanalizy, Zygmunt Freud. Rozwija ją i koryguje wielu jego następców, np. Erich Fromm. Inny rodzaj typologii charakteru przedstawiają Karol G. Jung, Ernst Kretschmer i Kazimierz Dąbrowski. Do nurtu biologicznego (temperament-charakter) nawiązują William Sheldon oraz autorzy polscy – Marian Mazur i Jan Strelau.

Teoria jaźni powstaje i nabiera znaczenia dopiero w okresie nowożytnym u René Descartes’a. W krótkim czasie doprowadza ją do skrajności Wilhelm G. Leibniz w swojej monadologii. Jako kategoria niepotrzebna, jaźń krytykowana jest przez Blaise’a Pascala i Davida Hume’a. Zmianę do teorii jaźni wprowadza Immanuel Kant, a po nim Johann G. Fichte. Kolejni autorzy ujmują jaźń funkcjonalnie. Należą do nich: John S. Mill, Hypollite Taine, Richard Avenarius i Richard von Schubert-Soldern, Wilhelm Wundt. Ten nurt refleksji podsumowuje koncepcja jaźni Williama Jamesa. Próbę odnowienia teorii jaźni podejmuje Edmund Husserl, łącząc mistykę żydowską z filozofią nowożytną (B. Spinoza i R. Descartes) oraz Max Scheler, który włącza kategorię jaźni do antropologii. Pojawia się też metafizyka jaźni i osobowości przedstawiona przez H. Bergsona. Obok nich rozwija się teoria psychoanalityczna Z. Freuda, doprowadzająca do skrajności teorię Kartezjusza, i zaraz potem teoria Karola G. Junga, który dokonuje przewrotu w paradygmacie kartezjańskim. Linię Z. Freuda kontynuuje teoria mechanizmów obronnych „ja” Anny Freud, psychologia ego Heinza Hartmanna i psychologia jaźni Heinza Kohuta. Teoria jaźni-duszy w Polsce ma swoje korzenie w mesjanizmie romantycznym. W fenomenologii koncepcją jaźni zajmują się Roman Ingarden, a w neotomizmie Mieczysław A. Krąpiec. W psychologii polskiej kategorie „ja” i „jaźń” zyskują coraz większe zainteresowanie, ale brak jest jeszcze wyraźnej teorii.

Pojecie osobowości pojawia się później niż pojęcie duszy, charakteru i jaźni. Termin le personnalisme wprowadzony jest do słownika francuskiego dopiero w roku 1737, jako odpowiednik słów: egoizm, egocentryzm, indywidualizm. W roku 1834 zaczyna go używać Friedrich Daniel Schleiermacher w swoich Dysputach, broniąc idei osobowego Boga. Nowe znaczenie słowo to uzyskuje w filozofii Immanuela Kanta (1784). Kategoria die Persönlichkeit (osobowość) staje się terminem opisującym podmiot ludzki jako jakość transcendentalną. W drugiej połowie XIX wieku kategoria osobowości używana jest w etyce, a następnie przechodzi do prawa i psychologii, zwłaszcza w USA i Wielkiej Brytanii.

Wielką filozoficzną narrację na temat osobowości zbudował ojciec egzystencjalizmu, Søren Kierkegaard. Nie ulega wątpliwości, że wszystkie teorie filozoficzne i psychologiczne zorientowane antropologiczne korzystają z niej w większym lub mniejszym stopniu. Drugim autorem wielkiej teorii osobowości jest Karol G. Jung, który opiera ją na danych biologii, socjologii, antropologii kultury, teologii, psychologii i filozofii. W tym nurcie mieści się teoria rozwoju osobowości Kazimierza Dąbrowskiego i teoria rozwoju psychospołecznego Erika H. Eriksona. Stanowią one centralny przedmiot wykładu, który uzupełniony jest przez krótkie prezentacje strefowych teorii osobowości-charakteru: Alfreda Adlera, Karen Horney, Harry’ego Stacka Sullivana – reprezentujących nurt psychoanalityczny – oraz krótkie prezentacje teorii reprezentujących inne nurty badawcze – Henry’ego A. Murraya, Kurta Goldsteina, Andrasa Angyala, Carla Rogersa, Kurta Lewina, Gordona W. Allporta, Raymonda B. Cattella, Johna Dollarda oraz Burrhusa F. Skinnera. Wykład tego rozdziału zamyka informacja na temat teorii osobowości autorów piszących w Polsce. Teorie osobowości są na ogół zorientowane empirystycznie, poza wspomnianymi już, przedstawionymi tu szerzej, teoriami holistycznymi. Współczesne problemy teorii osobowości koncentrują się wokół następujących zagadnień: 1) celowość i dążenie do celu, 2) świadomość i nieświadomość, 3) racjonalność i nieracjonalność, 4) choroba i zdrowie psychiczne, 5) norma i tożsamość psychologiczna, 6) przyjemność i przykrość, 7) konstelacje i asocjacje bodźców kreujących zachowania, 8) proces uczenia jako przyczyna zmian i nabywania struktur psychicznych, 9) rola czynników genetycznych i dziedziczenia, 10) wczesne doświadczenia jako wzorce zachowań aktualnych, 11) ciągłość i nieciągłość zachowań w różnych stadiach rozwoju, 12) jednostka i otoczenie jako kontekst zachowania, 13) niepowtarzalność i typowość, 14) praca, zabawa i twórczość, 15) homeostaza i rozwój, 16) autonomia i autentyzm a funkcjonalność zachowań, 17) identyfikacja ze sobą i grupami odniesienia, 18) pojęcie „ja” i jaźni, 19) charakter i temperament, 20) duchowość i tożsamość indywidualna. Wiele z tych zagadnień podejmowanych jest przez filozofię człowieka i metafizykę.

„Metafizykę osoby” rozpoczyna wykład Arystotelesa, a jej kulminacyjnym punktem jest definicja osoby (od Aniciusa Manliusa Severinusa Boethiusa i św. Tomasza z Akwinu do współczesnego personalizmu). Dla lepszego rozumienia teorii osoby przedstawione są najpierw założenia metafizyki klasycznej i jej krytyka, a następnie kluczowe dla teorii osoby pojęcia: substancja, rozumność, natura. Po klasycznej teorii osoby pojawiają się definicje sformułowane przez autorów niemieckich i francuskich, którzy inspirują w jakiś sposób rozwój personalizmu w Polsce (William Stern, Max Scheler, Romano Guardini oraz Jacques Maritaine, Emmanuel Mounier i Pierre Teilhard de Chardin). Dalej przytaczam definicje osoby sformułowane przez polskich autorów – Wincentego Granata, Stefana Swieżawskiego, Mieczysława A. Krąpca, Karola Wojtyłę, Mieczysława Gogacza i Czesława Bartnika. Ich wkład w teorię osoby jest bogaty i różnorodny. Może być przykładem konsekwencji w myśleniu o człowieku za pomocą klasycznych kategorii metafizycznych, które go uniwersalizują. Jednocześnie personaliści polscy umieszczają własne koncepcje w chrześcijańskiej perspektywie, wbudowując teorię osoby w kulturę.

Jednym z celów tej książki jest ukazanie na nowo związków psychologii i filozofii. Jak sądzą historycy nauki, słowo psychologia pochodzi prawdopodobnie od Jerzego Melanchtona, który połączył słowa psyche (dusza) i logos (nauka) na wzór słowa teologia (gr. theologia). Popularność nadają mu w XVI wieku w Europie – Rudolf Goclenius z Magdeburga, twierdząc, że psychologia hoc est de hominis perfectione, anima (...) (Marburg 1590), i jego uczeń Otto Casmann, który swojemu dziełu nadał tytuł Psychologia anhropologica (Hannover 1594). Naukowe rozumienie terminu „psychologia” umacnia Christian Wolff w swoich dwóch dziełach opublikowanych w Marburgu – Psychologia empirica (1732) i Psychologia rationalis (1734). Jak pokazuje jednak Robert Zaborowski, związki słowa psyche i logos są wyraźnie zarysowane w filozofii presokratyków.

Współczesne teorie filozoficzne, zwłaszcza fenomenologia, egzystencjalizm i personalizm, są atrakcyjne dla współczesnej psychologii. Ujęcia tożsamości, powiązane z klasyczną i współczesną filozofią natury, odpowiadają studiom nad problemami esencji i egzystencji. Niektórzy psychologowie, psychiatrzy i psychoterapeuci znajdują je w koncepcji tożsamości (G. Allport, E. Erikson, H. Murray, R. May, K. Jaspers, K. Dąbrowski, V. Frankl i inni). Współczesna psychologia osobowości, podobnie jak antropologia filozoficzna, próbuje odpowiedzieć na pytanie: kim i czym człowiek jest, czym chciałby być i czym mógłby być.

Układ książki ma charakter tematyczny i w pięciu rozdziałach przedstawia poglądy poszczególnych autorów na omawiane zagadnienia. Niekiedy są to te same osoby, które zajmują się zagadnieniami antropologicznymi, np. Arystoteles (dusza, charakter, osoba) czy Zygmunt Freud (charakter, jaźń). Taki wykład ma miejsce wtedy, gdy to jest możliwe, ale czasem teksty omawianych autorów są tak pojęciowo zmieszane, że nie da się ustalić, czy powinny się znajdować w jednym czy w drugim rozdziale. W takim przypadku kieruję się zasadą autorytetu i włączam je tam, gdzie lokują je znawcy zagadnienia lub podręczniki, np. główny wykład Freuda jest umieszczony w teorii charakteru i w teorii jaźni, a nie w teorii osobowości, jak to się dziś niekiedy spotyka.

Rozwarstwienie poszczególnych autorskich teorii ma tę zaletę, że ukazuje sposób korzystania z określonych kategorii w kontekście historycznym, tematycznym, hermeneutycznym. Pozwala skonfrontować ich wartość wyjaśniającą z innymi podobnymi kategoriami. Stąd, na przykład, podzielony na kategorie wykład K.G. Junga znajduje się w rozdziale o typologii charakterów, o osobowości i o jaźni. W tych nieoczekiwanych kontekstach jego teoria uzyskuje nowe wymiary i oświetlenie, rozszerzając naszą wiedzę przede wszystkim o metodzie analizy i jej znaczeniu dla antropologii filozoficznej. Teorie psychologiczne są tu potraktowane jako narracje filozoficzne (lub quasi-filozoficzne). Nie są nastawione na wierne i pełne przedstawianie szczegółowych elementów teorii, co byłoby uzasadnione w zwykłym wykładzie, ale na ukazanie tych założeń metodologicznych lub opisów, które budują większą całość.

Poszczególne rozdziały można potraktować jako odrębne, zwarte narracje o człowieku, budowane za pomocą kategorii duszy, charakteru, jaźni osobowości i osoby. Ich konstrukcja jest wprawdzie historyczna i podzielona na nazwiska, ale chodziło mi o to, aby wybrać z poszczególnych teorii materiał uwzględniający momenty wspólne lub różnicujące poszczególnych autorów i ich teorie. Są to więc narracje w miarę jednolite, ukazujące moje nastawienie do przedmiotu i zawartą w nich immanentnie ocenę zagadnienia.

Wyjaśnienia wymaga fakt, że teorię osoby umieszczam na końcu tej książki, choć wiadomo, że powstaje ona wraz z teorią duszy i charakteru. Robię tak dlatego, że jest ona oparta na założeniach metafizyki, a więc metody najbardziej ogólnej. Takie ustawienie wykładu ma tę zaletę że, wychodząc od zagadnień bardziej szczegółowych, dochodzę do zagadnień ogólnych i zarazem podstawowych, opisujących człowieka za pomocą kategorii istnienia, która równie dobrze otwiera, jak i zamyka każdy wykład o człowieku. W tym wypadku wydało mi się słuszne zmienić tok narracji, aby pokazać, że podejście metafizyczne jest jednocześnie podejściem metateoretycznym, oraz że może, i że nadaje wcześniej omawianym zagadnieniom głębi i powagi. Upoważnia mnie do tego przyjęta tu perspektywa filozoficzna, która traktuje dane nauki jako informacje pomocnicze, a nie pierwszorzędne. Zdaję sobie sprawę z tego, że takie podejście może nie zadowalać nastawionych empirycznie psychologów i filozofów, którzy uznają podejścia skrajnie racjonalistyczne. Mam jednak za sobą autorytet H. Bergsona, który sformułował jedyną, jak dotąd, metafizyczną analizę osobowości-jaźni. Jego metoda stanowi dla mnie moralne i intelektualne oparcie.

Zachętą dla podjęcia problemów, które narzuca filozofowi teoria osobowości, jest samo ich istnienie, niezmierna popularność psychoanalizy i psychoterapii, które zastępują niejednokrotnie dawne klasyczne i nowożytne, współczesne myślenie filozoficzne. Modelami dla tej książki są przede wszystkim opracowania polskich autorów. Wiele zawdzięczam prof. Zofii Rosińskiej i jej analizom teorii K.G. Junga i Z. Freuda czy fenomenologicznej psychologii prof. Haliny Romanowskiej-£akomy oraz temu, że swoje poglądy mogłem z nimi wielokrotnie konsultować. Wiele skorzystałem z dyskusji teologicznej i publikacji prof. Jerzego Lewandowskiego, a w dziedzinie socjologii z analiz prof. Leszka Korporowicza. Nie byłoby możliwe napisanie tej książki, gdybym nie spotkał wcześniej na swojej naukowej drodze takiego znawcy personalizmu francuskiego, jak prof. Tadeusz Płużański, którego mogłem być uczniem. Nic bym nie zrozumiał z teorii psychoanalitycznych, psychiatrycznych i psychoterapeutycznych, gdybym nie mógł współpracować z twórcą teorii dezintegracji pozytywnej, psychiatrą, psychoterapeutą i filozofem, prof. Kazimierzem Dąbrowskim, którego osiągnięciom poświęciłem pracę doktorską oraz książkę pt. Osoba – dylematy rozwoju (1989). Wiele zawdzięczam pracom doc. Krystyny Osińskiej, prof. Tadeusza Gałkowskiego, prof. Czesława Cekiery, prof. Kazimierza Popielskiego, prof. Krystyny Ostrowskiej, z którymi współpracowałem w Polskim Towarzystwie Higieny Psychicznej (1981–1983). Swoją edukację psychologiczną i psychoterapeutyczną odbywałem w Studenckiej Szkole Higieny Psychicznej, którą kierowałem w latach 1984–1994. Wiele skorzystałem z bezpośredniej współpracy z mgr Dariuszem Perszko, lek. psychiatrą Robertem Naumiukiem, mgr Violettą Świderską i lek. rehabilitacji Beatą Borowską-Baranek, współpracując z nimi w Szkole Treningów Rozwoju Osobowości STAKROOS.

Każda praca oprócz wsparcia umysłowego wymaga wsparcia uczuciowego i zwykłej duchowej, a czasem też technicznej pomocy, która jest ważnym wskaźnikiem przyjaźni. Z tego względu winien jestem wdzięczność przede wszystkim lek. onkologii Ewie Kilar i dr. filozofii Robertowi Zaborowskiemu, który jest redaktorem mojego skryptu pt. „Gnothi Seauton” (2000). Podziękowania specjalne składam mgr Annie Pieturze, która pomogła mi zapanować nad bibliografią i cytatami. Pomoc wymienionych osób, ich życzliwość i kompetencja znajdują odzwierciedlenie w ostatecznym kształcie niniejszej pracy. Dziękuję wydawnictwu Eneteia za pomoc w redakcji i publikację książki Filozofia osobowości. Od antycznej idei duszy do współczesnej teorii osoby.

Parametry szczegółowe

Autor: Tadeusz Kobierzycki

Liczba stron: 319

Rok wydania: 2001

Oprawa: miękka

Wydanie: 1

ISBN: 83-85713-24-7

EAN: 9788385713241

Seria: Wymiary Duszy

Szerokość: 16 cm

Wysokość: 23,5 cm

Waga: 0,508 kg