Народные традиции, культурное наследие Верхней Силезии

Ludowe  Tradycje

Dziedzictwo Kulturowe Ludności Rodzimej w granicach Województwa Śląskiego

Praca zbiorowa pod redakcją Prof. dr hab. Barbary Bazielich

Wydawnictwo PTL, Wrocław 2009, Twarda Oprawa, Stron 300

Słowo od Wydawcy

Leszek Jodliński

Wstęp

Barbara Bazielich

Dziedzictwo społeczno-kulturowe

Irena Bukowska-Floreńska

Ziemiaństwo górnośląskie

Wiesława Korzeniowska

Rola rodziny w społeczności

Irena Bukowska-Floreńska

Tradycyjne rolnictwo

Tomasz Liboska

Budownictwo wiejskie

Barbara Heidenreich

Wnętrza mieszkalne. Meble. Sprzęty

Irena Białas

Rzemiosło i rękodzieło

Damian Adamczak

Sztuka ludowa

Bożena Kubit

Plastyczna twórczość nieprofesjonalna

Krystyna Kaczko

Ubiór i jego formy zdobnicze – zróżnicowania i przemiany

Barbara Bazielich

Doroczne zwyczaje i obrzędy

Krystyna Kaczko

Lecznictwo i wierzenia magiczne

Agnieszka Przybyła-Dumin

Tradycje kulinarne

Irena Białas

Pieśni ludowe

Krystyna Turek

Zespoły folklorystyczne i ich rola w utrzymaniu tradycji własnego regionu

Krystyna Kaczko

Muzea, instytucje, stowarzyszenia działające w zakresie etnografii

Maria Lipa-Kuczyńska

Bibliografia

Wykaz ilustracji

Sumary

Zusammenfassung

Úvod

Województwo śląskie to administracyjny obszar leżący w południowo-zachodniej Polsce, graniczący z republikami czeską i słowacką. Zamieszkuje go rdzenna ludność śląska, a na pograniczach; zwłaszcza północnym – ludność historycznie i kulturowo związana z Mazowszem (ziemia częstochowska i siewiersko-będzińska), na wschodnim zaś – z Małopolską (ziemia krakowska i żywiecka). Te pograniczne tereny uwzględniono w opracowaniu tylko częściowo, natomiast pominięto zupełnie tradycje ludności napływowej, gdyż głównym założeniem było ukazanie dziedzictwa kulturowego określonego obszaru Górnego Śląska, zamykającego się w granicach województwa.

Składające się na całość omówione zagadnienia są wynikiem badań pracowników niektórych muzeów śląskich i profesorów śląskich uniwersytetów, którzy z racji swoich profesjonalnych zajęć mieli możność uchwycenia obecnego stanu i zmian, jakie w kulturze i życiu miejscowej ludności dokonały się i dokonują w ostatnich dziesiątkach lat. Na ten temat zwłaszcza po drugiej wojnie światowej, ukazało się niemało publikacji (Wstęp), jako wynik prac różnych ośrodków badawczych. Przyświecały im jednak odmienne idee i założenia, zależnie od podjętego tematu.

W obecnej publikacji historyczne uwarunkowania oraz pierwotne formy gospodarowania odmienne w rejonach nizinnych, górskich i podgórskich oraz następstwa spowodowane rozwojem wielkiego przemysłu (koniec XVIII i XIX wiek) zmieniające warunki życia na wsi omawia artykuł wstępny (Dziedzictwo społeczno-kulturowe). Jego podbudowę stanowi kolejny artykuł (Ziemiaństwo górnośląskie) zwracający uwagę na wielką własność należącą głownie do obcych, zwłaszcza niemieckich rodów, dla których ziemia śląska stała się „małą ojczyzną”, przez co odegrały niemałą rolę w rozwoju życia gospodarczego, kulturalnego i plebejskiego.

Rodzina zawsze stanowiła podstawową jednostkę społeczną (Rola rodziny w społeczności) i na jej kształt i charakter niemały wpływ wywierał cykl życia na wsi, a z czasem rytm pracy zatrudnionych w przemyśle. Znajdowało to wyraz w sposobie zawierania małżeństw, wychowaniu dzieci, w życiu osób starszych i sposobach świętowania.

Podstawę bytu stanowiło rolnictwo i hodowla (Tradycyjne rolnictwo), których pierwotne formy i narzędzia najdłużej przetrwały w Beskidzie Śląskim. Na pozostałych terenach w miarę upływu czasu starsze i prostsze narzędzia wychodziły z użytku. Na ich miejsce pojawiały się nowsze, zmechanizowane, jednak na skutek coraz bardziej powiększających się areałów zajętych przez przemysł, gospodarka rolno-hodowlana traci na znaczeniu (XIX i początek XX wieku).

W związku z tym ginie też stopniowo tradycyjne budownictwo drewniane mieszkalne i gospodarcze (Budownictwo wiejskie). Ich miejsce zajmują budynki murowane, a w rejonach przemysłowych tzw. familoki, czyli ceglane kamienice przeznaczone dla robotniczych rodzin. Wraz ze zmianą budownictwa zmienia się również domowy sprzęt i meble (Wnętrze mieszkalne. Meble, sprzęty), wzorowane na mieszczańskich. Ich tradycyjne proste i malowane formy utrzymywały się jeszcze sporadycznie na wsiach do połowy XX wieku. Były one wynikiem rękodzielniczej pracy niektórych wieśniaków zajmujących się obróbką drewna oraz stolarzy, którzy jak inni rzemieślnicy funkcjonowali na wsiach i w miasteczkach.

Do najstarszych rzemiosł zalicza się ciesielstwo, garncarstwo, kołodziejstwo, kowalstwo, tkactwo, szewstwo, młynarstwo i wiele innych (Rzemiosło i rękodzieło). Najbujniejszy rozkwit ludowego rękodzieła przypada na XIX wiek, zwłaszcza po uwłaszczeniu chłopów. Jego artystyczne przykłady i elementy zdobnicze (Sztuka ludowa) prezentują przetrwałe w terenie drewniane kościółki, kapliczki, krzyże przydrożne oraz rzeźby sakralne i obrazy, nadto obrzędowe rekwizyty, ozdoby strojów regionalnych i inne formy plastyczne znajdujące się już po większej części w muzeach i skansenach jako zabytki przeszłości. Natomiast współczesna twórczość artystyczna (Plastyczna twórczość nieprofesjonalna) w postaci obrazów i rzeźb tematycznie koncentruje się na przejawach życia charakterystycznych dla środowisk robotniczych. Na szczególną uwagę zasługuje tutaj rzeźba w węglu wiążąca się  na Górnym Śląsku z tradycjami górnictwa węglowego.

Rzecz ciekawa, że na tym terenie pomimo szybkiego rozwoju uprzemysłowienia i urbanizacji stosunkowo długo, bo do drugiej połowy XX wieku, przetrwał tradycyjny strój ludowy, rozprzestrzeniający się jako tzw. rozbarski – bytomski, uchodząc dla Górnego Śląska za najbardziej reprezentacyjny. W obrębie województwa śląskiego występowały jednak jeszcze stroje: pszczyński, raciborski, cieszyński, laski i górali Beskidu Śląskiego (Ubiór i jego formy zdobnicze – zróżnicowania i przemiany) wyróżniające się rodzajem i kolorem tkanin, swoistym sposobem zdobienia i nakryciem głowy kobiet, przy czym strój cieszyński i górali beskidowych jest jeszcze noszony sporadycznie po dzień dzisiejszy.

Po dzień dzisiejszy zachowały się też zwyczaje i obrzędy związane z okresem zimy, wiosny, lata i jesieni (Doroczne zwyczaje i obrzędy). Zachowało się nadto wiele praktyk i wierzeń magicznych, nierzadko splecionych z tradycyjnym lecznictwem (Lecznictwo i wierzenia magiczne) oraz stosowane w życiu rodzinnym. Jego rytm na co dzień i od święta wyznaczały określone posiłki (Tradycje kulinarne) kontynuujące regionalną specyfikę. Poza tym rodzinne i doroczne zwyczaje wiązały się z śpiewaniem okolicznościowych pieśni (Pieśni ludowe) przez dzieci, młodzież i dorosłych, a dowodem szczególnej ich żywotności jest bogaty repertuar pieśni śpiewanych przez liczne zespoły folklorystyczne (Zespoły folklorystyczne i ich rola w utrzymywaniu tradycji regionu), które co roku prezentują się na festiwalach i konkursach.

Całość opracowania zamyka artykuł Muzea, instytucje, stowarzyszenia działające w zakresie etnografii, który zainteresowanym ułatwi lepszą orientację, gdzie są prowadzone badania (zbieracze i popularyzatorskie) regionalne, śląskoznawcze.