Общество и культура Великого княжества Литовского

Społeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do XVIII wieku

Autorka: Maria B. Topolska

Rok wydania: 2002

Liczba stron: 448

Okładka: twarda

Format: 17,0 cm x 24,5 cm

"Zapewne bardziej interesujące są dzieje państw znanych, długowiecznych, o ugruntowanych cechach wyróżniających, mniej zaś państw niegdyś istniejących i takich, których próba wskrzeszenia gruntownie się nie powiodła. Do takich organi­zmów w Europie Środkowowschodniej należy prawie zupełnie nieznane dziś pań­stwo – Wielkie Księstwo Litewskie. Istniejące od XIII do końca XVIII w., trwało nadal w świadomości wielu następnych pokoleń, dzięki tradycji wspólnoty kulturo­wej wyrażającej się w dwu-, a nawet trójszczeblowej świadomości etnicznej. Nie wykluczała ona poczucia wspólnoty jednego państwa – Rzeczypospolitej Obojga Na­rodów, a w chwili najtrudniejszej – ze względu na liczbę przeciwników – próby stwo­rzenia Rzeczypospolitej Trojga Narodów w unii hadziackiej w latach 1658-1659.

Jeśli przyjmiemy za punkt wyjścia – jako istotną przyczynę trwałości tego orga­nizmu i jego cech wyróżniających, zarówno od Korony Polskiej, jak i od Rosji – prze­suwanie się granicy zachodniej cywilizacji na wschód, do miast naddnieprzańskich i Połocka, zaś na terenie Wilna rozwój uniwersytetu do 1832 r. w czasie zaboru rosyj­skiego – to dodać by należało nieprzerwany związek z polskością Litwinów i Białoru­sinów, Polaków autochtonów i Polaków przybyszy oraz ich akces do świata zachod­nioeuropejskiego i katolicyzmu w XIX i XX w. Ze strony elit, w dobie zaborów, były to działania na rzecz polskiej kultury w ramach planowanych państw narodowych oraz zabytki kultury materialnej: siedziby w stylach zachodnich, ich wnętrza, księgo­zbiory. Ze strony ludu były to nowe wyspy językowe polskie wokół Wilna, po­wstające wbrew realiom rusyfikacji, z powodu uznania wyżej cenionej tradycji cywi­lizacyjnej".

(fragment Przemiany w wielowyznaniowym i wielonarodowościowym państwie - od unii w Krewie do początków oświecenia, str. 9)

Spis treści:

Przemiany w wielowyznaniowym i wielonarodowościowym państwie - od unii w Krewie do początków oświecenia  /9

Część I. Zderzenie i przenikanie się kultur. Charakterystyka zjawisk i przemian społeczno-kulturowych w okresie do pierwszej połowy XVI w.  /21

1. Charakterystyka procesów społeczno-gospodarczych w okresie zderzenia się czynników kulturowych  /23

2. Zjawiska kultury symbolicznej  i ich dynamika na ziemiach litewsko-ruskich w XV i do połowy XVI w.  /37

2.1. Dwór wielkoksiążęcy i dwory bojarskie jako ośrodki oddziaływania kulturowego  /37

2.2. Rola Kościoła katolickiego i szkolnictwa w przemianach społeczno-kulturowych w XV i pierwszej połowie XVI w.  /52

2.3. Rola Kościoła prawosławnego w kręgu kultury i społeczeństwa  /65

2.4. Rola języka, piśmiennictwa, książki rękopiśmiennej i drukowanej w procesie akulturacji elit i ich otoczenia  /76

3. Wpływ zderzenia kultur w sferze materialnej  /90

3.1. Budownictwo obronne i świeckie  /90

3.2. Budownictwo sakralne, malarstwo i inne formy zdobnictwa  /98

Część II. Efekty dyfuzji kultur na ziemiach litewsko-ruskich od unii lubelskiej do połowy XVII w.  /109

1. Przemiany społeczno-gospodarcze po unii z Koroną Polską i ich wpływ na proces przekształcania się rodzimych czynników kulturowych  /111

2. Wpływ synkretyzmu i pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego w Wielkim Księstwie Litewskim na zjawiska asymilacji elit i okcydentalizacji państwa  /124

2.1. Wybuch reformacji - przyczyny i  cechy specyficzne  /124

2.2 Kontrreformacja i przyczyny jej umocnienia na ziemiach litewsko-ruskich  /135

2.3. Unia brzeska Kościoła wschodniego i zachodniego - powstanie Kościoła unickiego  /145

2.4. Kościół prawosławny i jego wyznawcy wobec przemian społeczno-kulturowych  /156

2.5. Rola języka i piśmiennictwa w wielonarodowej społeczności  /166

2.6. Przejawy europejskiej akulturacji elit  /183

2.7. Charakterystyka świadomości społecznej i narodowościowej  /195

3. Procesy europeizacji w budownictwie świeckim i sakralnym  /207

4. Przemiany w kulturze życia codziennego  /220

Część III. Procesy społeczno-kulturalne w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie utraty pozycji politycznej Rzeczypospolitej w Europie środkowowschodniej w drugiej połowie XVII w. i w  XVIII w.  /229

1. Wielkie Księstwo Litewskie w związku federacyjnym z Koroną Polską w okresie cofania się granicy oddziaływania kultury zachodniej (1667-1730)  /231

2. Rola czynników kulturowych w przemianach świadomości politycznej i społecznej wielonarodowego społeczeństwa  /244

2.1. Kościół katolicki - najtrwalszy czynnik przemian kulturowych  /244

2.2. Kościół grekokatolicki - czynnik synkretyzmu kulturowego  /257

2.3. Kościół prawosławny i jego przemiany  /265

2.4. Rola wyznań reformowanych i ich zasięg społeczny  /274

2.5. Akademia Wileńska i przemiany wielowyznaniowego szkolnictwa  /285

2.6. Piśmiennictwo i jego rola w procesie asymilacji kulturowej oraz w podtrzymywaniu odrębności etnicznych  /298

2.7. Teatr jezuicki i początki teatru świeckiego  /313

2.8. Wielowyznaniowe drukarnie oraz rola książki i druków ulotnych w rozpowszechnianiu zjawisk synkretycznej kultury  /323

3. Innowacje i tradycje w dziedzinie sztuki materialnej  /339

3.1. Architektura świecka i jej europejski charakter  /339

3.2. Budownictwo sakralne heterogenicznych wyznań i narodów  /349

3.3. Przemiany życia codziennego  /369

Zakończenie  /377

Society and culture in the Grand Dichy of Lithuania from 15 to 18 Century  /385

Bibliografia  /391

Spis ilustracji  /409

Indeks osobowy  /415