Przódë a dzysô (Однажды и сейчас)

Ceynowa-poeta w zbiorku Przódë a dzysô to liryk związany z kaszubską ludowością i autentyzmem kulturowym. Pozytywnie – chwaląco i uwznioślająco – przedstawiający tradycję przodków oraz ustawiający się w pokoleniowo-historycznym szeregu liderów pomorskiego ruchu identyfikacyjnego. To także liryk poromantyczny, który wychodząc od wyrażania prawd ludu, formułuje wartości rodowe, etniczne i narodowe, sławiące własne kaszubskie domostwo, ale i związki z Polską jako państwem i racją cywilizacyjną. Otrzymujemy więc dzisiaj 65 wierszy nasiąkniętych stylem myślenia autora, który zanurzony w dawność pisał nie tylko dla swoich współczesnych, ale i dla naszego dzisiejszego „teraz”.

Daniel Kalinowski

Jërk ë cziwùtka. Posłowie do staro-nowych wierszy Józefa Ceynowy

Literatura tworzona przez Józefa Ceynowę jest już czytelnikowi kaszubskiemu dobrze znana. Zaczął pisać przed II wojną światową, ale swoją pierwszą książkę wydał dopiero w 1975 r. Był to zbiór dziesięciu kaszubskojęzycznych baśni Skarb i moc. Potem pojawił się podobny stylistycznie zbiór pt. Bursztinowé serce, następnie liryka zawarta w tomiku Z tatczëzne i znowu proza w postaci powieści obyczajowej Urënamle, a także utwory opracowane z tradycji ludowej pt. Dobro zwycięża: legendy z Kaszub i Pomorza. W nowszych czasach utwory Józefa Ceynowy przypomniano za sprawą zbioru wierszy przedstawicieli czasopisma „Klëka” oraz dzięki wydaniu dwóch tomów epickich: powieści Marcin i jego czasy oraz opowiadań w tomie pt. Kuźnice. Całkiem sporo napisano również o biografii Ceynowy, jak choćby w pracach m.in. Ferdinanda Neureitera, Jana Drzeżdżona czy Józefa Borzyszkowskiego. Ostatni z badaczy przygotował zresztą obszerny tom materiałów biograficznych kaszubskiego literata z Połczyna. Ceynowa jest zatem opisany zarówno przez badaczy starszego pokolenia jak i w najnowszych ujęciach literaturoznawczych.

Przypomnijmy zatem tylko podstawowe informacje o literacie. Urodził się 30 marca 1905 r. w Połczynie na północy Kaszub. Jeszcze przed I wojną światową chodził do niemieckiej szkoły podstawowej. Potem uczęszczał do szkół zawodowych w Pucku i Starogardzie Gdańskim. Następnie podjął naukę w seminarium nauczycielskim w Kościerzynie, które ukończył w 1926 r. Jego pierwszą pracą było kierowanie szkołą podstawową w Kuźnicy na Półwyspie Helskim, pracował też w Dąbrówce i Ostrowitym. W drugiej połowie lat 30. XX wieku zaczął publikować swoje pierwsze utwory literackie w wejherowskiej „Klëce”. Po wybuchu II wojny światowej wziął udział w kampanii wrześniowej, a po kapitulacji oddziałów polskich został uwięziony w niemieckim obozie jenieckim Woldenberg.

Po zakończeniu II wojny światowej powrócił do nauczycielstwa, będąc od 1945 do 1967 r. dyrektorem szkoły podstawowej w podbydgoskim Koronowie, a następnie tamże dyrektorem miejskiego Liceum Ogólnokształcącego. W latach pięćdziesiątych ukończył studia w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie. Zaangażował się w ruch społeczny i działał w wielu organizacjach, został również członkiem PZPR. Od 1968 r. mieszkał w Czersku, w którym 3 grudnia 1991 r. zmarł. Przez całe życie tworzył literaturę w języku kaszubskim i polskim, choć miał na to więcej czasu dopiero po przejściu na emeryturę. Angażował się w życie społeczno-kulturalne, dbał również o rozwój ruchu teatralnego i muzycznego. Czynił to nie tylko w odniesieniu do Kaszub, ale i szerzej, w odniesieniu do Pomorza. Publikował pod swoim nazwiskiem, czasami używając również pseudonimu Połczyński Józef, w pomorskich periodykach „Kaszëbë”, „Litery” i „Pomerania” oraz w czasopismach ogólnopolskich, w „Kamenie” i „Kierunkach”. Jego wiersze drukowano także w antologiach: Ma jesma od morza (1963), Od Bugu do Tatr i Bałtyku (1965), Swięti dzél dëszë (1981) oraz Dzëczé gãsë (2004). Wciąż nie wydano wszystkich jego utworów prozatorskich, a zupełnie nie są znane szerszemu gronu jego propozycje teatralne: Tajemniczô skrzinka, Fuzel straszi, Jak we wse rolną założele oraz Nôpartô Truda ë ji ożenk.

Dziś stajemy przed możliwością opublikowania kolejnych wierszy Józefa Ceynowy, które wydobył z jego spuścizny syn, także Józef Ceynowa. Z rozlicznych maszynopisów i rękopisów spoczywających w domowym archiwum przepisał ponad 70 utworów, które przekazał do upublicznienia. Z tej zaś grupy wydawca zdecydował się wykorzystać 65 utworów kaszubskojęzycznych, nie włączając do niniejszego zbioru wierszy polskich. Niemal wszystkie z publikowanych w tej książce liryków mają dziś swoją premierę. Owo „niemal” bierze się stąd, że kilka z prezentowanych w tym zbiorze utworów pojawiło się już w innych odmianach stylistycznych w czasopismach albo w wydaniu Poezja twórców z kręgi „Klëki”. Są to wiersze, które w stosunku do opublikowanych wersji mają nieco inną wielkość albo inaczej postawione są w nich akcenty środków literackich, można więc je traktować jako odmienny wyraz artystyczny. Warto je ukazać, aby dostrzec, jakim artystą słowa był kaszubski poeta i jak potrafił ten sam motyw różnie opracować.

Znakomita większość prezentowanych w niniejszym tomie wierszy Ceynowy pojawia się w druku po długim czasie od powstania, niektóre nawet po 90 latach. Układamy je w porządek tematyczny: najpierw wiersze wspólnotowo-ludowe, następnie patriotyczno-historyczne, na końcu ideowo-moralistyczne, i zgodnie z kolejnością powstania, najpierw utwory najstarsze. Pozwala to ukazać Józefa Ceynowę jako poetę zarówno poruszającego temat kaszubskości, jak i potrafiącego uniwersalnie ukazać naturę, tak lirycznie opracowującego temat historyczny, jak opisującego oznaki codzienności. Najnowszy zbiór wierszy przynosi więc potwierdzenie zauważonych w tradycji interpretacyjnej cech liryki poety z Połczyna, ale jednocześnie pogłębia wiedzę o nim jako o artyście słowa. Nadajemy zbiorowi utworów Józefa Ceynowy tytuł Przódë a dzysô, zestawiamy w nim bowiem wiersze powstałe kilkadziesiąt lat wcześniej ze współczesnym światem, sądząc, że to, co wyraził poeta, jest wciąż warte pamięci i kontynuacji. Już sam Ceynowa wyczuwał, jak bardzo rzeczywistość odmienia swoje oblicze, stąd i on zaznaczał dystans pomiędzy tym, co wydarzyło się w jego życiu w dzieciństwie, a tym, co wydarza się w latach jego dojrzałości. Tym bardziej taka odległość mentalna wyczuwana jest obecnie, gdy nastąpiły dalsze zmiany kulturowe i cywilizacyjne...

Pierwsza grupa wierszy zbioru Przódë a dzysô została zogniskowana wokół wspólnotowo-ludowego postrzegania świata. Z jednej strony są to utwory, w których podmiot literacki jest częścią wiejskiej społeczności, nie wyróżnia się swoją obecnością, świadcząc snutą opowieścią, humoreską czy podaniem, że oto wciąż jeszcze istnieją ponadczasowe składniki ludowego systemu wartości lub magicznego stylu myślenia (np. Pùrtôk a Bëlôcë, Bôjka ò bielawsczim smòkù). Z drugiej strony w tej części wierszy Ceynowy są takie, w których widać dystans czasowy pomiędzy stanem ducha podmiotu literackiego a dawnymi wydarzeniami i utraconym już światem (Com widzôł z darżlëbsczi górë, Pôłczëno domôcé). Czuje się w tych utworach nostalgię za domową ojczyzną i rodzinnym domem, a przywołuje się je po to, aby nie zatracić poczucia swojego kulturowego zakorzenienia. I w jednym, i w drugim podtypie liryków Ceynowa przedstawia się czytelnikom jako poeta bardzo wrażliwy, potrącający struny umiłowania, podziwu, tkliwości, tęsknoty i pragnienia. Potrafi także z werwą opowiadać anegdoty o swoich krajanach, które w humorystyczny sposób ukazują radość życia, choć z pewnością więcej tutaj nastroju refleksji niż zabawy.

Drugi zestaw utworów tomu Przódë a dzysô zawiera treści patriotyczno-historyczne, w których najważniejsze jest przeświadczenie o najwyższych wartościach ziemi ojczystej, zarówno tej przejmowanej po bezpośrednich przodkach, jak i tej dziedziczonej jako dobra identyfikacyjne wraz z językiem kaszubskim, hierarchią wartości i poczuciem odpowiedzialności. Patriotyzm w wierszach Ceynowy tworzy kilka warstw, które w całościowym oglądzie jego utworów współistnieją specyficznie: najpierw patriotyzm wyraża się w poczuciu przynależności do zbioru wartości, jaki buduje w podmiocie wzorzec ojca lub rodziny, by następnie objawiać się w idealistycznych opisach rodzinnej wioski, pobliskiej rzeki czy okolicy (np. Czëjã ce, mòja rodnô mòwò, Dze mój dodóm). Następne warstwy patriotyzmu rozwijają się w koncentrycznym rozbłysku ku coraz szerszym kręgom, ponieważ podmiot nie opisuje już bezczasowego „teraz”, ale wywołuje historię, w której zjawiają się nie tylko Kaszubi, ale również Polacy, Niemcy, Krzyżacy czy Szwedzi (np. Tajemnice Mielbarkù, Rzucewskô alejô). Z wierszy patriotyczno-historycznych tworzy się obraz kaszubskiej dumy, poczucia wypełniania etosu wierności sobie oraz wartościom etnicznym i państwowym.

Trzecia grupa wierszy to utwory ideowo-moralistyczne, które odnoszą się głównie do uniwersalnie sformułowanego porządku etycznego nakazującego zachowywać szacunek dla starszych pokoleń oraz dbać o codzienne wybory dobra, pracy i sprawiedliwości (np. Òsądë starëszka, Człowiek zmienny). Jest w nich dość wyraźnie widoczna chęć moralnego przewodnictwa i ukazywania systemu pozytywnych wartości egzystencjalnych. Miał prawo tak pisać Ceynowa, jeśli pamiętamy, że jego losy zawodowe związane były z nauczycielstwem oraz że większość wierszy o tej stylistyce powstała u schyłku życia autora mającego za sobą niełatwe wszak doświadczenia życiowe (np. Nôdzeja, Miłota, Jak ce widzą). Kaszubski poeta hołduje więc dziewiętnastowiecznym jeszcze przekonaniom ideowo-estetycznym, że wiersze mogą się stać zapisem mądrości życiowej i mogą posłużyć w budowaniu tożsamości jednostek i grup społecznych.

Nadajemy posłowiu tytuł Jërk ë cziwùtka, zauważając dwa kierunki w poezji Józefa Ceynowy. Pierwszy prowadzi ku ziemi, do korzeni i rodzimej gleby. W tym dążeniu zjawia się metaforyczny obraz żarnowca (kasz. jërk), który swym kolorem i powszechnością występowania doskonale wyraża przestrzeń kaszubskiej Nordy. Drugi kierunek dąży ku niebu, wolnej przestrzeni i ożywczemu słońcu. Poeta kojarzy taki ruch z czajką (kasz. cziwùtka), ptakiem, który ma swoje lęgowiska na mokradłach i rozlewiskach morskiego wybrzeża. Żarnowiec i czajka to wszakże nie tylko skojarzenia interpretatora, ale i rzeczywiste elementy kaszubskiej natury mające u Ceynowy swoje niewielkie liryczne studia w osobnych wierszach.