Приговорен за чтение Мицкевича (Дора Качнельсон)

Dora Kacnelson

Skazanie za lekturę Mickiewicza. Z archiwów Lwowa i Wilna

• wydanie pierwsze
• Lublin: Norbertinum, 2001
• objętość 309, [1] s.
• format 147 x 205 mm
• oprawa miękka klejona
• ISBN 83-7222-000-X

Cena 20,00 zł

W archiwach Lwowa, Wilna, Warszawy, Moskwy, Petersburga, Kijowa, Mińska, Tomska i innych miast zachowały się setki spraw polskich zesłańców, oskarżonych o lekturę pism zakazanych, szczególnie zaś utworów Mickiewicza i Słowackiego. W obszernych tekach zawarte są protokoły zeznań oskarżonych i świadków, wnioski śledczych oraz ich korespondencja z Dyrekcją Policji i Gubernatorstwem. [...] W tekach znajdują się również wyroki sądu. Najczęściej do akt są dołączone tzw. „konfiskaty” – nielegalne druki, rękopiśmienne zbiory poezji i publicystyki w formie grubych zeszytów lub kieszonkowych notatników, a nawet luźnych kartek. Z tych archiwaliów wyłaniają się sylwetki czytelników Mickiewicza – Polaków o heroicznych życiorysach. Podczas lektury akt zdumiewa miłość konspiratorów, powstańców do poezji Mickiewicza, ich wierność głoszonym przez niego wielkim ideałom. Często właśnie te znalezione podczas rewizji odpisy były dla władz zaborczych jedynym dowodem udziału aresztowanego młodzieńca w powstaniu listopadowym lub styczniowym, czy też przynależności do organizacji spiskowej.

Dora Kacnelson, fragm. Wstępu

Naukowe opracowanie dziejów prześladowań ludności polskiej przez zaborców za lekturę dzieł Adama Mickiewicza. Praca niezwykła, o wielkim znaczeniu, której doniosłości przydaje znakomita podstawa źródłowa. Autorka dotarła do bogatych archiwaliów wileńskich i lwowskich, do których pracownik naukowy z Polski dotychczas miał ograniczony dostęp. Dała świadectwo ogromnego wysiłku kwerendalnego, szukania, odpisywania fragmentów akt śledczych i „konfiskat”; przygotowywanie materiałów do niniejszej książki zajęło Autorce ponad pięćdziesiąt lat. Materia badawcza dotyczy kilkunastu sylwetek aresztowanych miłośników Wieszcza i odpisanych przez nich fragmentów Konrada Wallenroda, IV i III części Dziadów, Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego oraz Pana Tadeusza. Skupiona na analizie cennych źródeł, stworzyła dramatyczny obraz recepcji Mickiewicza na ziemiach pod zaborami.

Książka dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych i Fundację im. Stefana Batorego.

Spis treści

Pani Dora (Andrzej Paluchowski)

Moje podziękowanie

Wstęp

Rozdział I

Lwowscy alumni aresztowani za przechowywanie i rozpowszechnianie IV i III części Dziadów

Rozdział II

Żebrak w wileńskim więzieniu oskarżony o kopiowanie Konrada Wallenroda

Rozdział III

Konspiratorzy o Panu Tadeuszu. Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego w kieszeni wiejskiego chłopca i w kuferku lokaja

Aneksy

Aneks I: Sprawa alumnów rzymskokatolickiego seminarium duchownego we Lwowie 1836-1838

Aneks II: Uczestnicy powstania listopadowego i partyzanci Józefa Zaliwskiego z 1833 roku na katordze nerczyńskiej

Aneks III: Wersja Dziadów drezdeńskich krążąca w odpisach alumnów rzymskokatolickiego seminarium duchownego we Lwowie, skonfiskowana w 1836 roku przez policję austriacką

Aneks IV: Adam Mickiewicz i Józef Oleszkiewicz

Aneks V: Wyrok z 1850 roku na Ksawerego Majewskiego i Wincentego Linkiewicza, rzemieślników wileńskich

Aneks VI: Sprawa karna Grzegorza Bobelskiego z 1835 roku

Aneks VII: Sprawa Franciszka Saławy z 1842 roku

Aneks VIII: Sprawa wicekaprala Wacława Marynowskiego z 1838 roku

Aneks IX: Sprawa Karola Szajnochy z 1835 roku

Aneks X: Pokłosie archiwalne procesu sądowego pracowników Ossolineum z lat 1834-1835

Aneks XI: Informacje o Polakach z Galicji, uczestnikach Wiosny Ludów

Aneks XII: Sprawa Ludwika Wilhelma z 1840 roku

Aneks XIII: Protokół rewizji dokonanej u Adalberta Hellera 6 października 1841 roku

Indeks osób

Spis fotografii

dr Dora Kacnelson

(1921-2003)

Filolog, historyk literatury, komparatystka, pedagog, w polskich środowiskach naukowych znana jako autorka prac opartych na archiwaliach dotyczących literatury XIX wieku, głównie recepcji Mickiewicza i – ogólniej – słowiańskiej poezji patriotycznej, materiałach przechowywanych w różnych instytucjach na terenie dawnego Związku Radzieckiego, często niedostępnych dla badaczy polskich. Dała się też poznać jako żarliwa i bezkompromisowa działaczka społeczna i patriotyczna polsko-żydowska.

Dora Borisowna Kaenelson, córka Berla (Borysa) i Baswy z domu Dojno, polska Żydówka, urodziła się w Białymstoku 19 kwietnia 1921 r. Ojciec, pochodzący ze znanej rabinackiej rodziny Katznelsonów, uczył w szkołach żydowskich na terenach zachodniej Białorusi, po 1918 r. w Białymstoku i na Wileńszczyźnie, działał w organizacjach żydowskich, głównie Bundu.

Pierwsze lata życia spędziła w Białymstoku i na Wileńszczyźnie, chodziła do szkół białostockich – polskiej (gdzie uzyskała maturę) i żydowskiej. W końcu lat 30. rodzina Kacnelsonów wyjechała do Leningradu, gdzie mieszkała starsza, zamężna już siostra. Ojciec zaginął w czasie tzw. czystek komunistycznych lat 30. Dora Kaenelson wraz z matką i siostrą przetrwała lata II wojny światowej w Leningradzie. Tu ukończyła studia w Zakładzie Slawistyki Wydziału Filologicznego, w latach 1946-1949 odbyła aspiranturę w zakresie historii literatury polskiej pod kierunkiem prof. Pawła Bierkowa. Promotor zachęcił ją do badań archiwalnych w Leningradzie, a po sprecyzowaniu tematu pracy dyplomowej – „Adam Mickiewicz a twórczość ludowa” – także w archiwach Wilna, gdzie przez dwa lata miała stypendium naukowe. Praca doktorska (wg radzieckiej nomenklatury na stopień kandydata nauk) powstawała w archiwach Leningradu i Wilna, w dawnej wileńskiej bibliotece Wróblewskich i Uniwersytetu Stefana Batorego. Tu poznała zasłużonych pracowników tych instytucji, m.in. Jerzego Ordę i Władysława Abramowicza. Dora Kaenelson obroniła dysertację doktorską w Leningradzie w 1952 roku. Praca ukazała się drukiem w uniwersyteckim periodyku „Uczenyje Zapiski Instituta Sławianowiedienija” (t. 8, 1954, s. 181-233). Po nieudanych staraniach otrzymania pracy na uniwersytecie w Leningradzie lub w Wilnie uczyła w szkołach średnich, następnie dostała przydział pracy na stanowisko profesora literatury rosyjskiej w Instytucie Pedagogicznym, czyli wyższej szkole pedagogicznej w Połocku. Potem wyjechała na wschodnią Syberię (musiała tam wyjechać, bo w Połocku była jako Żydówka represjonowana). Uczyła więc w wyższych szkołach pedagogicznych w Ułan Ude aż za Bajkałem, potem w Czicie, gdzie znów prowadziła prace archiwalne dotyczące zesłańców – więźniów kolonii katorżniczych w pobliskim Nerczyńsku: rosyjskich dekabrystów, polskich uczestników powstań narodowych lat 1830 i 1863, członków organizacji patriotycznych; badała materiały także w Akakutii i leżącym na zachodnim brzegu Bajkału Irkucku, gdzie odbywał zesłanie Piotr Wysocki. Na Syberii spotkała swego przyszłego męża, Aleksieja Jegorowa, który walczył w II wojnie światowej, dostał się do niewoli niemieckiej i po powrocie do ZSRR w 1946 r. został skazany na katorgę w kopalniach między górnym biegiem Kołymy a Magadanem. Jegorow przez lata cierpliwie przepisywał notatki Pani Dory, kolacjonował teksty, przygotowywał maszynopisy. Gdy zachorował, w końcu lat 90-tych, postanowili za niemieckie odszkodowanie przenieść się na leczenie do Berlina. Jegorow zmarł tam 2 lata przed swoja żoną.

W 1966 r. Dora Kacnelson została profesorem mianowanym literatury rosyjskiej i polskiej w Państwowym Instytucie Pedagogicznym im. Iwana Franki w Drohobyczu, skąd zwolniono ją w 1983 r. – choć formalnie emerytowano – za swoistą „nieprawomyślność”, tj. za kontakty ze środowiskami naukowymi polskimi i kijowskimi (bez zezwolenia władz wzięła udział w IX Międzynarodowym Zjeździe Slawistów w Kijowie). Przez prawie dwadzieścia lat kształciła ukraińskich nauczycieli, starała się wszczepić im miłość do literatury, szczególnie poezji okresu romantyzmu. W oddalonym o kilkadziesiąt kilometrów Lwowie równolegle prowadziła znów własne prace archiwalne – w państwowym archiwum okręgowym oraz w dawnej Bibliotece Ossolińskich. Podobnie jak kiedyś w Wilnie – tak i we Lwowie współpracowała z mieszkającymi tu Polakami, m.in. dawnymi pracownikami Ossolineum: Kazimierzem Giebułtowskim, Mieczysławem Gębarowiczem, Ludwikiem Grajewskim, Wacławem Olszewiczem. W rękopiśmiennej „charakterystyce” swoich zbiorów archiwalnych Dora Kacnelson podała, że składają się one z 270 teczek, około 300 mikrofilmów i – oczywiście – mnóstwa notatek. Życzyła sobie, aby te materiały zostały w Polsce. Publikowała w zbiorowych pracach rosyjskich, polskich, węgierskich, ukraińskich). Po polsku wydała kilka książek, w tym dwie o Mickiewiczu: Poezja Mickiewicza wśród powstańców i Skazani za lekturę Mickiewicza.

W 1996 r. została laureatką nagrody Wschodniej Fundacji Kultury „Akcent” w Lublinie, w 2001 otrzymała Złoty Krzyż Sybiraka, w kwietniu 2003, a więc kilka miesięcy przed śmiercią, została Kawalerem Orderu Polonia Mater Nostra Est.

W ostatnich latach stała się bardzo aktywną działaczką społeczną, patriotyczną i polityczną. W miarę swoich możliwości starała się pomagać Polakom okręgu lwowskiego, szczególnie starszym, schorowanym AK-owcom, którzy zostali na ziemi ojców oraz Ukraińcom żydowskiego pochodzenia. Udzielała wywiadów, pisała do różnych instytucji – polskich, ukraińskich, żydowskich – protesty, oświadczenia, memoriały jako „polska Żydówka”, jako „działaczka Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Drohobyckiej”, jako „członkini gminy żydowskiej w Drohobyczu” – pisma pełne gorącego zaangażowania, patosu, niemal egzaltacji. Boleśnie odczuła wywiezienie z Drohobycza do Yad Vashem fresków Brunona Schulza i ostro przeciwko temu protestowała.

Dora Kaenelson była osobą niezwykłą: polska Żydówka, dumna ze swej żydowskości i wręcz zakochana w polskiej kulturze, szczególnie w literaturze XIX w. i twórczości Mickiewicza, którą znała doskonale; potrafiła się znakomicie porozumieć z polskimi katolikami i wyznawcami judaizmu pod warunkiem, że cenili kulturę polską.

Zmarła 1 lipca 2003 r. w Berlinie. Na początku sierpnia tego roku została pochowana na tamtejszym Cmentarzu Żydowskim.

[Biogram opracowano na podstawie: Dobrosława Świerczyńska, „Dora Kacnelson 1921-2003”, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 2003, s. 175-181]