НЕМЕЦКАЯ АРХИТЕКТУРА В ПОЛЬШЕ 1933-1945 гг.

Kłopotliwe dziedzictwo? Architektura Trzeciej Rzeszy w Polsce

Jacek Purchla red.

format: A4

oprawa: twarda

stron: 384

ilustracji: ok.200

Dziedzictwo bywa kłopotliwe, o czym zaświadczają najlepiej były obóz koncentracyjny Auschwitz czy Pałac Kultury i Nauki. Największy jednak kłopot mamy z tym, co pozostawiła w naszym kraju Trzecia Rzesza. Jak złożona jest to kwestia, pokazuje niniejsza publikacja dostarczająca najpełniejszego jak dotąd, nierzadko zaskakującego przeglądu tych „źle urodzonych” budowli.

Teren dzisiejszej Polski to również obszar wielkiego przestrzennego eksperymentu, jakim było stworzenie niemieckiej Lebensraum. Eksperymentu zakrojonego we wszystkich architektonicznych skalach: od „wzorcowej prowincji” przez „idealne niemieckie miasto na Wschodzie” po „wzorcową wioskę” i „modelowe mieszkanie dla niemieckiej rodziny”. Inaczej realizowano go na ziemiach należących przed wojną do Niemiec, a inaczej na obszarach podbitej Rzeczypospolitej, które albo włączono bezpośrednio do Rzeszy, albo utworzono z nich Generalne Gubernatorstwo. O ile w Gdańsku, Szczecinie czy Wrocławiu nazistowska architektura nie dziwi, o tyle jej obecność w Ciechanowie, Pułtusku czy na Wawelu może zaskakiwać.

Część planów zrealizowano, inne pozostały na papierze. Niektóre budowle nadal noszą swe kłopotliwe piętno, wiele jednak wtopiło się w otoczenie. Autorzy dociekają ich rodowodu, rekonstruują przesłania: na przykład Ordensburg w Złocieńcu na Pomorzu Zachodnim — upodobnionego do krzyżackiego zamku ośrodka szkolenia nowych hitlerowskich elit — czy Eichenkamp pod Gliwicami — wzorcowej osady dla funkcjonariuszy SA i SS z germańskim dębem nie tylko w nazwie. Za wieloma projektami stała przemoc symboliczna. Bez uporczywego zniemczania, bez wymazywania polskości nie dałoby się Poznania przekształcić w „nowe centrum administracyjne i kulturalne niemieckiego Wschodu”, stworzyć „nowego niemieckiego miasta Warszawy” czy „przywrócić” Krakowowi jego „prastarą niemieckość” i zmienić w Norymbergę Wschodu.

Za architekturą stała ideologia, za ideologią — zbrodnia. Rewersem tego, co budowano i przebudowywano dla „rasy panów” były getta i wysiedlenia. Dobrobyt oparty na niewolniczej pracy podludzi. Infrastruktura eksterminacji — fabryk śmierci i obozów dostarczających darmowej niemal siły roboczej w myśl doktryny „wyniszczenia przez pracę” tak przewrotnie sparafrazowanej na bramie w Auschwitz.

Z dziedzictwem kłopotliwym niełatwo się pogodzić. Nawet zabliźnione, jest śladem krzywdy, przemocy, zbrodni. Osiemdziesiąt lat, jakie od wojny upłynęły, pozwoliły jednak badaczom spojrzeć na nie „bez gniewu i bez upodobania”. A jednocześnie postawić ważne pytanie: czy jako społeczeństwo jesteśmy w stanie przejść od emocji do debaty, od kontrowersji do namysłu, zastanowić się, dlaczego i na jakich zasadach można uchronić również tak dramatyczne świadectwo historii jak pozostawione przez hitlerowców w Polsce dziedzictwo nienawiści.

Książka w sposób istotny pogłębia wiedzę nad czasami niemieckiej okupacji w Polsce, przynosząc rozważania nieuwzględniane w dotychczasowych studiach tego tematu. Zarysowuje szeroką perspektywę badawczą i podnosi niezwykle ważny problem stosunku do trudnej i „kłopotliwej" spuścizny architektoniczno--przestrzennej z lat 1933-1945, obecnej w każdym mieście naszego kraju.

Z recenzji naukowej prof. Agnieszki Zabłockiej-Kos

Redaktorom udało się pozyskać teksty wzajemnie się dopełniające, a zarazem pokrywające szerokie pole badawcze, obejmujące pod względem geograficznym ziemie niemal całej Polski, a pod względem problematyki całą rozmaitość zagadnień związanych z „kłopotliwym dziedzictwem".

Z recenzji naukowej prof. Małgorzaty Omilanowskiej

Publikacja dużej wagi - przeszło 1 kg i zawierająca przeszło 200 rzadko publikowanych ilustracji

SPIS TREŚCI:

Jacek Purchla Architektura Trzeciej Rzeszy w Polsce — dziedzictwo kłopotliwe?   7

Christian Fuhrmeister Architektura nazistowska a pojęcie kłopotliwego dziedzictwa   17

Robert Traba Asymetryczność kultur pamięci. Polskie i niemieckie kłopoty z kłopotliwym dziedzictwem   25

Andrzej Chwalba Generalne Gubernatorstwo w planach okupanta   45

Niels Gutschow O germanizacji Polaków. Architekci i instytucje 63

Jacek Purchla „Norymberga Wschodu" Hansa Franka 95

Żanna Komar Stuttgartczycy w okupowanym Krakowie   127

Michał Niezabitowski Muzeum trudnej pamięci. KL Plaszow   143

Jarosław Trybuś O czym wiemy za mało. Inwestycje władz niemieckich w Warszawie (1939-1944) 163

Małgorzata Rozbicka, Wojciech Wółkowski Nazistowskie plany i realizacje w okupowanych miastach dawnego województwa warszawskiego (1939-1945) 181

Aleksandra Paradowska Mustergau — propaganda i rzeczywistość   203

Hanna Grzeszczuk-Brendel  Architektura Trzeciej Rzeszy w Poznaniu i problemy interpretacyjne 225

Ewa Chojecka Ślady. Pamięć. Niepamięć. Projekty Trzeciej Rzeszy przeformowania obrazu Górnego Śląska 243

Karolina Jara Górny Śląsk jako nowe Zagłębie Ruhry? Założenia urbanistyczne związane z rozwojem przemysłu w okresie Trzeciej Rzeszy 257

Jerzy Ilkosz  Niemiecki modernizm w cieniu NSDAP —doświadczenie Wrocławia (1933-1945) 273

Jan Salm  Na rubieżach Trzeciej Rzeszy. Wschodniopruska architektura i urbanistyka czasów nazizmu  295

Jagoda Załęska-Kaczko Wybrane inwestycje architektoniczne w Gdańsku i w Sopocie jako przedmiot propagandy w dzienniku „Danziger Neueste Nachrichten" (1933-1939)  311

Rafał Makała Architektura Trzeciej Rzeszy w Szczecinie wobec tradycji modernizacyjnych i regionalistycznych czasów wilhelmińskich i okresu Republiki Weimarskiej 329

Tomasz Torbus  „Ponura warownia pozbawiona wdzięku" — Ordensburg Kroessinsee 349

Indeks nazwisk 375

Polskie nazwy topograficzne i ich niemieckie odpowiedniki 379

Źródła ilustracji 380