КАТЬЯ ДРАМА Чеслав Мадайчик

Witam na mojej aukcji, dziś mam do zaoferowania książkę:

"DRAMAT KATYŃSKI"

Czesław Madajczyk

kategoria: historia Polski, II wojna światowa, Katyń

wydawnictwo: Książka i Wiedza, Warszawa 1989

wydanie: I.

ISBN: 83-05-12376-6

stron: 208.

stan książki: dobry.

Tematem tej pracy jest los oficerów polskich po kampanii wrześniowej, przede wszystkim zbrodnia katyńska i jej reperkusje. W literaturze temu poświęconej dominują w tytułach krótkie sformułowania: „Katyń” i „Zbrodnia katyńska”. Ta dominacja nazwy Katynia nie jest przypadkowa. Los ponad czterech tysięcy tam pomordowanych symbolizuje ogólną tragedię kilkunastu tysięcy oficerów polskich, internowanych w latach 1939-1940 w ZSRR. Ale do pełnego obrazu zbrodni i tragedii brak jeszcze prawdy o losie tych ze Starobielska i Ostaszkowa.

Kto wie, może dwa wielkie masowe groby, do dziś znajdujące się w miejscach nieznanych, bardziej niż lasek katyński obciążają stalinowską przeszłość i kładą się cieniem na przyjaznych stosunkach polsko-radzieckich. Ten cień pozostaje, chociaż stalinowska przeszłość przesądziła, iż Katyń jest cmentarzem kilkunastu tysięcy ludzi, bowiem poza polskimi oficerami leżą tam straceni w egzekucjach obywatele ZSRR. Gdyby zaś uwzględnić dwa fakty: pierwszy, że około 2/3 zamordowanych oficerów polskich stanowili oficerowie rezerwy, wśród których było wielu przedstawicieli elity intelektualnej Polski międzywojennej, i drugi, że konsekwencją pośrednią Katynia stało się powikłanie losów kraju, osłabienie jego pozycji międzynarodowej, to dopełni się obraz tragedii.

Jeżeli wbrew swoim zasadom zdecydowałem się na niniejszą publikację, jeszcze we wstępnej fazie badań tej problematyki, to ze względu na wielkie zainteresowanie czytelników tekstem wydrukowanym w „Miesięczniku Literackim”. Był on poświęcony aktowi drugiemu dramatu katyńskiego. Ten fragment w niniejszym opracowaniu został poszerzony i poprawiony. Uzupełnia go charakterystyka losu polskich oficerów po przegranej kampanii wrześniowej 1939 r. oraz analiza poszlak obciążających sprawców zbrodni.

A jaką podstawą dokumentacyjną do tragedii katyńskiej dysponuje historyk? Zacznę od polskich źródeł archiwalnych. Akta Polskiego Czerwonego Krzyża uległy zniszczeniu podczas powstania warszawskiego, lecz przypuszcza się, że część ich ocalała i pozostaje nie ujawniona. Obejmowały one materiały odnajdywane przez ekipę PCK, które były odsyłane do członka Zarządu Głównego PCK, dr. Władysława Gorczyckiego, oraz korespondencję i materiały nadsyłane przez rodziny oficerów, których nazwiska zamieszczano na publikowanych listach ofiar znalezionych w Katyniu. W prywatnych zbiorach b. sekretarza generalnego tej organizacji, K. Skarżyńskiego, znajdują się różne materiały dotyczące zbrodni katyńskiej. W Londynie zachował się kilkudziesięciostronicowy raport, bardzo wnikliwie i odpowiedzialnie przedstawiający jego obserwacje i ustalenia. Zapoczątkowana przez PCK weryfikacja danych zawartych na niemieckiej liście ofiar Katynia do dziś nie została przeprowadzona.

Dostępna jest polska prasa podziemna, na podstawie której można poznać reakcje polskiej konspiracji na odkrycie grobów oficerów polskich w Katyniu. W Londynie wśród dokumentacji władz polskich na emigracji z okresu wiosny 1943 r. znajdują się zarówno przekazy określające reakcję tych władz na wydarzenia w Katyniu, jak i źródła ukazujące interwencje władz polskich u władz radzieckich w sprawie zaginionych oficerów polskich.

Ze źródeł opublikowanych przydatne są dokumenty Armii Krajowej z wiosny 1943 r., edycje krajowe i emigracyjne dotyczące stosunków polsko-radzieckich, polonica w angielskich materiałach parlamentarnych i inne.

W zachowanej dokumentacji niemieckiej brak natomiast najważniejszych materiałów, a mianowicie dokumentów osobistych i innych rzeczy znalezionych przy ekshumowanych zwłokach polskich oficerów. Dokumentację tę przewieziono w 1943 r. do Instytutu Medycyny Sądowej w Krakowie, gdzie Niemcy poddali ją badaniom, w których uczestniczyli Polacy. W obliczu ofensywy radzieckiej wywieziono ją w kilkunastu skrzyniach w kierunku Wrocławia, następnie Drezna. W miejscowości Radebeul umieszczono ją w magazynach dworca kolejowego, gdzie skrzynie miały zostać spalone tuż przed wkroczeniem wojsk radzieckich do tej miejscowości. Inna wersja informacji o losie tych materiałów nie jest wiarygodna, ale jest możliwe, że udało się przechwycić niektóre z nich wtedy, gdy jeszcze znajdowały się w Krakowie.

Niemiecka dokumentacja pisemna dotycząca Katynia została zawarta przede wszystkim w publikacji Amtliches Materiał zum Massenmord von Katyń (Berlin 1943). Dalsze źródła można znaleźć w zespołach archiwalnych Auswartiges Amtu, czyli Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Reichs-fiihrera SS oraz w aktach Wehrmachtuntersuchungsstelle, czyli komórce Wehrmachtu do badania naruszeń prawa międzynarodowego przez aliantów.

W archiwach angielskich znajdują się dokumenty mówiące o reakcji Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Foreign Office) i premiera Churchilla na sprawę katyńską, ukazujące ich rozeznanie w zakresie odpowiedzialności za zbrodnię katyńską. Najbardziej znanym dokumentem jest raport ambasadora brytyjskiego przy polskim rządzie emigracyjnym sir Owena О’МаІІеуа z maja 1943 r., utajniony do 1972 r.

W dokumentacji amerykańskiej zwracają uwagę takie materiały, jak raport J. Szymańskiego, oficera łącznikowego USA przy Armii Polskiej na Bliskim Wschodzie z końca kwietnia 1943 r., raport 25-letniej córki ambasadora amerykańskiego w Moskwie, Kathleen Harriman, raport płk. Johna van Vlieta z maja 1945 r., uznany za dokument objęty najwyższą tajemnicą państwową. A we wrześniu 1951 r., czyli w okresie wojny koreańskiej, specjalna komisja Izby Reprezentantów rozpoczęła przesłuchanie 81 świadków i badanie dostępnej dokumentacji oraz ponad stu zeznań pisemnych. Wynikiem było 7-tomowe wydawnictwo dokumentalne, zawierające także raport końcowy z powyższych przesłuchań i badań. W USA znajdują się też materiały Juliusa Epsteina, który był sekretarzem „American Committee for the Investigation of the Katyń Massacre”.

W archiwach radzieckich znana i dostępna jest aktualnie dokumentacja „Komisji Specjalnej do ustalenia i zbadania okoliczności rozstrzelania przez niemieckich najeźdźców faszystowskich w lesie katyńskim jeńców wojennych - oficerów polskich”. Polska ekspertyza tego dokumentu, przygotowana z moim udziałem, została przekazana wiosną 1988 r. historykom radzieckim do ustosunkowania się. Na temat losów dokumentacji archiwalnej NKWD smoleńskiego piszę w aneksie do niniejszej pracy. Co prawda z zeznań świadków - byłych radzieckich obywateli, przesłuchanych przez Izbę Reprezentantów, miałoby wynikać, że zbrodni dokonało nie najbliższe NKWD ze Smoleńska, lecz odleglejsze z Mińska; nie zostało to jednak przekonująco dowiedzione. A najważniejsza dokumentacja centrali NKWD nie jest dotąd dostępna ani historykom radzieckim, ani obcym. A tam zapewne znajdować się mogą również teczki personalne internowanych polskich oficerów.

Po odkryciu grobów katyńskich przybyłym tam delegacjom i grupom Niemcy przedstawili miejscowych włościan i robotników jako tych, którzy byli świadkami zwożenia ofiar do lasku w Katyniu. Dwa najistotniejsze zeznania w tej sprawie złożyli Parafian Kisielew i Iwan Kriwozercow, którzy od dawna nie żyją. Przez stronę radziecką były one kwestionowane jako wymuszone.

Dokumentacja Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża dotycząca zbrodni katyńskiej, tak jak wiele innych materiałów tej instytucji jest uznana za supertajną i pozostaje niedostępna.

Pomimo wielu ubytków występujących w dokumentacji katyńskiej i braku dostępu do jej najważniejszych części można uznać podstawę źródłową do omawianej tematyki za dość poważną, jeżeli uwzględnić bogactwo relacji, zeznań oraz wyniki obdukcji ekshumowanych. Pozwala ona - podobnie jak w procesie poszlakowym - określić okoliczności zbrodni katyńskiej i odpowiedzialność za nią. Ale nie jest to wystarczające, aby wyjaśnić wszystko w sprawach z nią związanych - chociażby wskazać wszystkie masowe mogiły.

SPIS TREŚCI:

WSTĘP.

• Przypisy.

I. LOSY POLSKICH OFICERÓW PO PRZEGRANEJ KAMPANII WRZEŚNIOWEJ.

• Przypisy.

II. DRAMATU KATYŃSKIEGO AKT DRUGI.

• Przypisy.

III. POSZLAKI I DOWODY.

• Przypisy.

ZAKOŃCZENIE.

ANEKSY.

A. Niemieckie Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Auswartiges Amt - dalej AA) a polscy oficerowie internowani w ZSRR (1939-1941).

B. Dokumenty Reichsfuhrera SS.

C. Z dokumentacji angielskiej.

D. Z dokumentacji polskiej.

• Raport z Katynia.
• Sprawozdanie poufne Polskiego Czerwonego Krzyża (fragment).
• Fragment zeznań K. Skarżyńskiego w sprawie Katynia przed prokuratorem Martinim.

E. Z dokumentacji radzieckiej.

• Fragmenty Komunikatu radzieckiej Komisji Specjalnej do ustalenia i zbadania okoliczności rozstrzelania przez niemieckich najeźdźców faszystowskich w lesie katyńskim jeńców wojennych - oficerów polskich.

F. Z dodatkowej dokumentacji polskiej.

• Fragment sprawozdania dr. M. Wodzińskiego w sprawie zbrodni katyńskiej.

G. Losy archiwum smoleńskiego NKWD.

BIBLIOGRAFIA.

INDEKS NAZWISK.

Czesław Madajczyk (ur. 27 maja 1921 w Jarocinie, zm. 15 lutego 2008 w Warszawie) – polski historyk, polityk, nauczyciel akademicki, profesor nauk humanistycznych.

W 1939 ukończył Gimnazjum Humanistyczne w Jarocinie, a w 1947 studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Wrocławskiego. W 1955 został docentem, w 1963 profesorem nadzwyczajnym, a w 1972 profesorem zwyczajnym.

W okresie 1954–1958 wykładał w Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR, a od 1954 do 1956 w Wojskowej Akademii Politycznej.

Był profesorem Instytutu Historii PAN w Warszawie. Od 1979 był członkiem korespondentem PAN, od 1991 członkiem rzeczywistym Akademii. Przewodniczył Komisji Historii I i II Wojny Światowej w latach 1980–1995. Był wiceprezesem Międzynarodowego Komitetu Historii II Wojny Światowej, a w latach 1982-1995 członkiem Rady Naukowej Instytutu Historii Europy w Moguncji. Był także założycielem i redaktorem kwartalnika Dzieje Najnowsze oraz członkiem zespołów redakcyjnych następujących publikacji: "Kwartalnik Historyczny", "Polski Słownik Biograficzny", "Miesięcznik Literacki", "Słownik polskich towarzystw naukowych", "Rocznik Nauk Politycznych". W latach 1986–1989 był członkiem Ogólnopolskiego Komitetu Grunwaldzkiego.

Niektórzy historycy zarzucają mu polityczne zaangażowanie i dyspozycyjność w stosunku do władz komunistycznych.

Wydał ponad 600 prac z zakresu najnowszej historii Polski i Europy. Do dnia dzisiejszego jest autorem jedynej, cenionej także poza Polską, syntezy niemieckiej polityki okupacyjnej w Polsce w okresie II wojny światowej pt. "Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce". Prowadził badania nad kulturą w latach wojny (Inter Arma non silent Musae. The War and the Culture 1939-1945). Pod jego redakcją wydany został kilkutomowy zbiór dokumentów o Powstaniu Warszawskim ("Ludność cywilna w Powstaniu Warszawskim"]. Nie straciły na znaczeniu także badania nad Generalnym Planem Wschodnim (Vom Generalplan Ost zum Generalsiedlungsplan). W 1989 wydał publikację dotyczącą zbrodni katyńskiej.

W 1948 wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej, a następnie do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Do 1990 był członkiem polsko-radzieckiej partyjnej komisji historyków PZPR i KPZR.

W okresie PRL otrzymał m.in. nagrody państwowe II stopnia w 1972 i 1986, Nagrodę MON, Nagrodę Sekretarza Naukowego PAN, Krzyż Kawalerski oraz Oficerski Orderu Odrodzenia Polski oraz Order Sztandaru Pracy II klasy.

Był synem Stanisława i Heleny z domu Nicke. Z małżeństwa z Zofią Wojtasińską miał dwóch synów: profesora historii Piotra i Jacka. Mieszkał w Warszawie.

ZA2