АЛБО или Психология наций 2/2008 (48)

Pozycja po zwrocie, możliwe uszkodzenia: okładka porysowana, rogi zagięte, strony przybrudzone na grzbiecie.

walka ras, religie i symbole narodowe, tożsamości lokalne

Spis treści

Jungowskie inspiracje

Zenon Waldemar Dudek – Symboliczna integracja zbiorowej świadomości

Encyklopedia jungowska: Kompleks matki (opr. ks. Kazimierz Pajor)

Od psychologii do autopsychoterapii

Jacek Sieradzan – Psychologia, wychowanie a obłęd. Od schizofrenii kultury zachodniej do doświadczenia inicjacyjnego

Archetypy w Kulturze

Tomasz Olchanowski – Hipoteza charakteru narodowego a kultura

Nasze tożsamości

Tadeusz Kobierzycki – Osobowość i narodowość w etnognozie Wincentego Lutosławskiego

Dialog kultur

Agata Strządała – Kształtowanie się tożsamości kulturowej Sikhów. Od religii guru Nanaka do idei Khalistanu

Aneta Krejczy-Woś – Poligynia w dawnych Indiach

Z poetyki archetypów

Krzysztof Mudyń – O dwóch sposobach metaforyzacji świata. Pars pro toto czy intra pro extra?

Mirosław Piróg – Prawda i przeznaczenie. Kabalistyczna wizja człowieka w twórczości Franza Kafki

Na granicy epok

Rostislaw Wygranienko – Kultura współczesna: autentyzm a zawłaszczenie

Forum psychologii kultury

Recenzje: Czesław Matusewicz (Paweł Czarnecki, Dylematy etyczne współczesności)

Czesław S. Nosal – Mądrość psychologa (J. Kozielecki, Psychologia w wielkim świecie)

Doniesienia z badań: Andrzej Pankalla, Diana Ramos de Oliveira – Brazilians and Poles: Cross-cultural (bi-cultural) comparison of negative stereotypes, ethnic identity and values

Kształtowanie się tożsamości kulturowej Sikhów. Od religii guru Nanaka do idei Khalistanu

Agata Strządała

Katedra Kulturoznawstwa i Folklorystyki

Uniwersytet Opolski

Fenomen sikhizmu – jego genezę i rozwój – zrozumieć można jedynie na tle bogactwa kulturowego subkontynentu indyjskiego. Niektóre zjawiska mogą zaistnieć dopiero po przekroczeniu pewnej „masy krytycznej” złożoności relacji kulturowych. Wydaje się, że tak właśnie jest w przypadku Sikhów.

Na barwną mozaikę religijną Indii składają się, stanowiący zdecydowaną większość hinduiści, ale również muzułmanie, sikhowie, dźaniści, a także pozostający w mniejszości parsowie, bahaiści, chrześcijanie i żydzi oraz czciciele lokalnych kultów plemiennych, czy wreszcie wyznawcy niezliczonych, mniej lub bardziej efemerycznych sekt. Na różnorodność religijną nakłada się ogromne zróżnicowanie językowe – na obszarze Republiki Indii mówi się językami zaliczanymi do kilku grup: indoeuropejskiej (np. hindi, pendżabi), drawidyjskiej (np. tamilski), austo-azjatyckiej (języki munda), chińsko-tybetańskiej oraz językami ludów nigryckich zamieszkujących Andamany i Nikobary.

Sytuację komplikuje fakt, że w pewnych przypadkach granice etniczne, językowe i religijne zasadniczo pokrywają się ze sobą, a w innych są rozbieżne. Przykładem pierwszej sytuacji są parsowie – wyznawcy zoroastryzmu, religii w swym założeniu uniwersalistycznej – którzy w Indiach stworzyli odrębną, zamkniętą społeczność. Stało się tak za sprawą splotu czynników historycznych i kulturowych. W X w. n.e. w poszukiwaniu wolności religijnej wyemigrowali z muzułmańskiego Iranu i osiedlili się w Gużaracie. Ucieczka przed prześladowaniami spowodowała, że skonsolidowali się i zintegrowali jako społeczność. Mimo że przejęli część hinduistycznej obyczajowości, na przykład zaniechali składania ofiar ze zwierząt, w szczególności z krów, zachowali odrębność religijną i etniczną (Boyce, 1988, s. 218–232). Endogamia również przysłużyła się wzmocnieniu spójności grupy. Jak pisze znawczyni zoroastryzmu Mary Boyce: „Parsów zaczęto w społeczeństwie hinduskim uważać za rodzaj kasty. W połączeniu z dumą z irańskiego pochodzenia doprowadziło to do traktowania przez nich religii za dziedziczną” (Boyce, 1988, s. 229). Żeby zostać Parsem, trzeba się nim urodzić albo mieć chociaż ojca Parsa. Konwersje są stosunkowo nowym i marginalnym zjawiskiem. Generalnie Parsowie jako grupa etniczna, to jednocześnie parsowie jako wyznawcy zoroastryzmu.

W Indiach spotykamy się również z zupełnie innymi konfiguracjami tożsamości, na przykład praktykujący hinduizm posługują się językami indoeuropejskimi, ale także drawidyjskimi. Powstają ponadto nowe płaszczyzny podziałów. Niektóre grupy etniczne, ukształtowane na terenie Indii, dążą do autonomii politycznej, na przykład Tamilowie w Tamil Nadu. W literaturze antropologicznej określani są oni mianem narodu lub protonarodu (Burszta, 2005). Postrzegają siebie jako odrębną grupę kulturową, posiadającą własną historię i zamieszkującą od dawien dawna swoje terytorium. Do pełnej definicji narodu w znaczeniu gellnerowskim brakuje im własnego państwa.

Subkontynent indyjski wstrząsany jest też krwawymi konfliktami religijnymi. Walki między muzułmanami a hinduistami doprowadziły – ku wielkiemu żalowi Mahatmy Gandhiego – do oddzielenia się w 1947 roku Pakistanu od reszty Indii, dziś natomiast jesteśmy świadkami starć między hinduistami a chrześcijanami.

Na tym tle łatwiej zrozumieć wyłanianie się sikhizmu. Sikh znaczy dosłownie uczeń. Za założyciela religii uważa się Guru Nanaka (1469–1539), który przyszedł na świat w rodzinie hinduistycznej w Pendżabie na północnym-zachodzie Indii. Już wówczas na terenie Pendżabu Hindusi sąsiadowali z muzułmańskimi najeźdźcami. Ich koegzystencja nie była pozbawiona napięć i otwartych konfliktów. Życiorys Nanaka mówi, że on sam praktykował, wzorem swojej rodziny, hinduizm i uczył się sanskrytu, oprócz tego jednak pobierał nauki w szkole muzułmańskiej (Cole, Sambhi, 1987, s. 24–25). Jego odwaga intelektualna sprawiała, że nie stronił od dyskusji z joginami, sadhu, a także muzułmańskimi sufi.

Poszukiwania duchowe doprowadziły go do odrzucenia formalizmu i zbytniego przywiązania do obrzędowości zarówno hinduistycznej, jak i muzułmańskiej. Nie uznał pierwszeństwa żadnej z tych religii. Jednocześnie z obu czerpał to, co uważał za dobre i piękne. Obrał własną ścieżkę, którą najkrócej wykładają jego własne słowa: „Nie ma ani hindusa, ani muzułmanina, czyją więc ścieżką mam pójść? Pójdę ścieżką Boga. Bóg nie jest ani hindusem, ani muzułmaninem, a ścieżka, którą pójdę, jest ścieżką bożą” (cyt. za: Cole, Sambhi, 1987, s. 25).

Dystans do zewnętrznych przejawów religijności ilustrują barwne, na poły baśniowe epizody z jego życia. Nanak, tak jak każdy muzułmanin, odbył pielgrzymkę do Mekki (hadż). Znużony podróżą, położył się do snu z nogami wyciągniętymi w stronę Kaaby – na ten brak szacunku dla świętego miejsca zareagował przechodzący muzułmanin. Guru odpowiedział mu, aby w takim razie przesunął jego nogi tam, gdzie nie ma domu bożego. Kiedy muzułmanin to uczynił, Kaaba również zmieniła swoje położenie. Nanak piętnował też powierzchowność ceremonii hinduistycznych, na przykład podczas pitra pudży, obrzędu ku czci przodków, w czasie którego bramini skrapiają wodą wschód, Nanak robił to w kierunku zachodnim (Cole, Sambhi, 1987, s. 27–28).

Koncentrowanie się na zewnętrznych przejawach religii, zamiast na jej przesłaniu, prowadziło do jałowych sporów i walk między muzułmanami i hindusami. Droga wskazana przez Nanaka, jak się wydawało, pozwalała uniknąć konfliktów religijnych, które rozdzierały północno-zachodnie Indie (Smith, 1994, s. 85–86). Co więcej, sikhizm jednał hinduizm z islamem w warstwie myśli religijnej. Połączył elementy obu religii tak, że stanowią one nową, niezależną jakość. Z islamu zaczerpnięto wiarę w jednego jedynego Boga, istoty najwyższej. Przyjęcie ścisłego monoteizmu wiązało się z odrzuceniem hinduistycznej koncepcji boskich inkarnacji – awatarów (Cole, Sambhi, 1987, s. 80–86; Davies, 1996, s. 197). Z hinduizmu przejęto za to pojęcie reinkarnacji i prawa karmana – wcielenie jest skutkiem czynów moralnych człowieka w poprzednim życiu, jednak teraźniejszość oraz przyszłość człowiek kształtuje już sam, świadomie (Cole, Sambhi, 1987, s. 87–89). Droga prowadząca do wyzwolenia z kręgu wcieleń i ostatecznego zjednoczenia z Bogiem zasadniczo różni się jednak od wersji hinduistycznej. Sikhizm neguje bowiem praktyki ascetyczne, posty, celibat, a także jogę. Sikhowie nie widzą związku przyczynowego między wyniszczającymi ciało, odbierającymi siłę i witalność praktykami a rozwojem życia duchowego. Według uczniów Nanaka, przyczyną oddzielenia człowieka od Boga jest maja, rozumiana jako zbytnie przywiązanie do świata doczesnego. Wierzą oni w realność rzeczywistości doświadczanej na co dzień i uważają ją za twór Boga, który powinien służyć radości i pożytkowi człowieka. Maja więc to nie pozór świata, ale przesadne przywiązanie do zbytku i dóbr materialnych. Drugim czynnikiem przesądzającym o kolejnych wcieleniach jest haumai – pycha, chora ambicja, przecenianie swoich możliwości. Człowiek, aby się wyzwolić z kręgu wcieleń, winien być pokorny wobec Boga i jego woli, zaufać jego łasce (Cole, Sambhi, 1987, s. 87–92). Zespolenie się z Bogiem osiągnąć można jedynie dzięki przemianie moralnej, wyzbyciu się zależności od korzyści materialnych, odrzuceniu pychy, lubieżności, gwałtowności i okrucieństwa. Za pomocne uważa się także medytacje polegające na kontemplacji Bożego Imienia (Cole, Sambhi, 1987, s. 96–99).

Sikhizm pozytywnie odnosi się do codziennego ludzkiego doświadczenia, nie widzi w nim przyczyny ani siedliska zła, jedynie niewłaściwa postawa wobec rzeczywistości i bliźnich prowadzi do zaślepienia, zamknięcia się na Boga i na jego łaskawe spojrzenie. Sikhowie nie głoszą potrzeby ucieczki od świata, nie zamykają się w klasztorach. Ma to istotne konsekwencje dla ich stylu bycia i organizacji życia społecznego.

Wzorcem osobowym każdego sikha jest odpowiedzialny gospodarz, ktoś kto robi dobry użytek z zasobów, które mu powierzono. Sikhowie nie zdają się na łaskę losu, wysoko cenią pracę, która – obok pobożności i miłosierdzia – stanowi podstawę etyki sikhijskiej (Cole, Sambhi, 1987, s. 144). Jedną z wad pogardzanych w tej religii jest kirt, czyli przekonanie, że pewne zawody są niegodne czy uwłaczające. Jak powiedział jeden z dziesięciu sikhijskich guru, Amar Das: „Każda praca uszlachetnia, jeśli wykonujesz ją dobrze” (Cole, Sambhi, 1987, s. 118). Wyznawcy religii Nanaka odrzucają hinduski pogląd, jakoby pewne profesje były powiązane z określoną pozycją społeczną. Taki stosunek do pracy stworzył podstawy dla rozwoju gospodarczego i ekonomicznego wspólnot sikhijskich. Religia wspiera dążenia do awansu społecznego oraz rozwoju zawodowego. W Indiach twierdzi się, że sikhowie to najlepsi lekarze, inżynierowie, sportowcy, żołnierze.

Wśród wyznawców sikhizmu nie ma darmozjadów, żebraków, prostytucji. Gorzej radzącym sobie w życiu spieszą z pomocą współwyznawcy (Mroziewicz, 2005, s. 130). Mają oni silne poczucie wspólnoty i odpowiedzialności za bliźnich, część dochodów przeznaczając na cele dobroczynne (Smith, 1994, s. 87). W każdej świątyni sikhijskiej – gurdwarze – bez względu na wyznanie i pochodzenie potrzebującego można liczyć na posiłek i nocleg (dotyczy to również będących w potrzebie turystów). Pierwsze takie miejsce założył trzeci guru, Amar Das (1479–1574).

O Autorach

Bohajedyn Tomasz – rysownik i grafik, absolwent Wydziału Historii na UJ w Krakowie. Redaktor w Krakowskim Oddziale Wydawnictwa Ossolineum. Autor rysunków i grafik, a także krótkich impresji literackich. Publikował w kilkunastu pismach kulturalno-naukowych, m.in. w „Akancie”, „Aspektach Filozoficzno-Prozatorskich”, „Kresach”, „Kartkach”, „Lew¹ Nogą”, „Poezji Dzisiaj” i „Ricie Baum”. Autor tomików Kongo (2007) i Spaghetti western (2008).

Dudek Zenon Waldemar – specjalista psychiatra, zajmuje siê psychoterapią indywidualną, psychologią osobowości i psychologią kultury; autor artykułów, opracowań i książek z zakresu psychologii głębi, szczególnie jungowskiej, oraz psychoterapii – m.in. Psychologia integralna Junga (1995; 2006), Jungowska psychologia marzeń sennych (1997; 2007), Podstawy psychologii Junga (2002). Współautor książki Psychologia kultury. Doświadczenia graniczne i transkulturowe (2005; 2008). Współredaktor zbioru tekstów pt. Spotkania z Jungiem (2007). Redaktor naczelny i wydawca „ALBO albo. Problemy psychologii i kultury”.

Kobierzycki Tadeusz – dr hab. profesor filozofii w Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina w Warszawie, profesor psychologii w Uniwersytecie Trnavskim w Bratysławie (Słowacja). Zajmuje się antropologią i epistemologią sztuki, psychologii i medycyny; aktualnie przygotowuje angielskie wydanie swojej pracy Poza miłością i wolnością. Syndrom uzależnienia psychologicznego (I wyd. polskie 1992) oraz kontynuuje studia nad kognitywnymi teoriami ciała.

Krejczy Aneta – absolwentka kulturoznawstwa na Uniwersytecie Wrocławskim, była studentka pedagogiki, zainteresowana psychoanalizą i psychologią humanistyczną. Obecnie uczestniczka Doktoranckiego Studium Nauk o Kulturze Uniwersytetu Wrocławskiego oraz specjalizacji indologicznej w Instytucie Kultury Antycznej i Śródziemnomorskiej. Prowadzi zajęcia z antropologii kulturowej w Instytucie Kulturoznawstwa. W swojej pracy naukowej zajmowała się zmianami tożsamości kulturowej. W ostatnim czasie skoncentrowana na badaniach recepcji kultury indyjskiej w Polsce.

Mudyń Krzysztof – absolwent psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego (magisterium 1972, doktorat 1978). W latach 1970–1973 studiował filozofię jako II kierunek. W latach 1978–1997 zatrudniony w Instytucie Psychologii UJ na etacie adiunkta, a od 1997 roku do chwili obecnej w Instytucie Psychologii Stosowanej (też) UJ w Krakowie. Autor książek: Problem granic poznania z hipersystemowego punktu widzenia (1992), O granicach poznania. Między wiedzą, niewiedzą i antywiedzą (1995), Zdarza się, że myślimy... (1997), W poszukiwaniu prywatnych orientacji ontologicznych (2007) i wielu artykułów.

Olchanowski Tomasz – dr nauk humanistycznych, adiunkt w Zakładzie Psychoanalizy i Myśli Humanistycznej Uniwersytetu w Białymstoku. Zainteresowania Autora koncentruj¹ się na zagadnieniach historii kultury i rozwoju cywilizacji, ze szczególnym uwzględnieniem ewolucji psychicznej człowieka, źródłach filozofii, problematyce przemiany duchowej. Autor książek: Jungowska interpretacja mitu ojca w prozie Brunona Schulza (2001), Psychologia pychy (2003), Duchowość i narcyzm (2006), Wola i opętanie (2008) i kilkudziesięciu artykułów z omawianego zakresu.

Pajor Kazimierz – ks. dr, po studiach filozoficzno-teologicznych w Tarnowie przyj¹³ święcenia kapłańskie (1985), studia doktoranckie na Papieskim Wydziale Teologicznym w Poznaniu zakończył rozpraw¹ doktorską Rola archetypu w analitycznej psychologii C.G. Junga (1990). Autor wielu artykułów nt. teologii i psychologii głębi oraz książek: Psychologia archetypów Junga (2004), Śladami Junga (2006), Psychoanaliza Freuda po stu latach (w przygotowaniu). Jako teolog zainteresowany jest szczególnie możliwości¹ włączenia krytycznie ocenionych teorii psychologii głębi do różnych dziedzin teologii. Współpracuje z Redakcją „ALBO albo” i wydawnictwem ENETEIA.

Pankalla Andrzej – doktor psychologii, adiunkt na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Członek Redakcji „Albo albo” , Rady Naukowej Instytutu Psychologii Mitu w Warszawie, Towarzystwa Kultur Pierwotnych, International Association for Cross-Cultural Psychology, Sociedad de Etnopsicologia Aplicada. Organizator psycho-kulturowych wypraw badawczych (Meksyk, Ekwador, Chiny, Afryka). Autor monografii: Psychologia mitu, współautor (z Z.W. Dudkiem) Psychologii kultury, (z A. Kilian) Psychescapes, współredaktor Studies in the History of Psychology and the Social Sciences, Współautor filmów dokumentalnych: „Ekwador 12/12” i „Yage”. Obszary badawcze: psychologia kultury współczesnej, mitoterapia, doświadczenia liminalne, tożsamość, historia psychologii.

Piróg Mirosław – dr, adiunkt w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Śląskiego. Studiował fizykę teoretyczną i filozofię. Autor książki Psyche i symbol (1999), redaktor Odcieni gnozy (2007). Opublikował kilkadziesiąt artykułów, m.in. w „Albo albo. Problemy psychologii i kultury”, „Nomos”, „Folia Philosophica”, „Studia Religiologica”, „The Peculiarity of Man” oraz w pracach zbiorowych. Współorganizator konferencji „Dni Jungowskie” (2004, 2005 i 2007) oraz „Odcienie gnozy” (2005) w Katowicach. Opiekun naukowy Uczelnianego Koła Miłośników Myśli C.G. Junga „Mandala” na Uniwersytecie Śląskim. Członek Rady Redakcyjnej pisma „Folia Philosophica”, członek założyciel Stowarzyszenia Rozwoju Myśli Filozoficznej „Eudaimonia”. Jego zainteresowania naukowe to psychologia głębi C.G. Junga i jej implikacje filozoficzno-kulturowe, antropologia i filozofia religii. Obecnie przygotowuje książkę poświęconą filozofii religii Williama Jamesa.

Ramos de Oliveira, Diana – Brazylijka, doktor psychologii w zakresie psychologii społecznej i międzykulturowej Uniwerystetu Kraju Basków w San Sebastian (Hiszpania). Specjalizuje się w badaniach nad tożsamością etniczną oraz systemem wartości kultury hiszpańskiej, portugalskiej i brazylijskiej. Jest autorką prac i wystąpień z zakresu cross-cultural psychology, członkinią International Association for Cross-Cultural Psychology.

Sieradzan Jacek – historyk religii, buddolog, tłumacz. Autor wielu przekładów z literatury buddyjskiej i poezji współczesnej, m.in. Buddyzm (1987), Drogi karmy i ścieżka Dharmy. Antologia poezji buddyjskiej Ameryki (1993), Śmierć i umieranie. Tradycja tybetańska (1994), Buddyjska wizja śmierci i umierania (1997), Życie po życiu w Tybecie (1997) oraz zbiorów esejów: Starożytna mądrość a nauka współczesna (1993), Buddologia w Polsce (1993), Przekroczyć próg mądrości (1997). Autor trylogii o szaleństwie religijnym: Szaleństwo w religiach świata (2005) oraz Od kultu do zbrodni: Ekscentryzm i szaleństwo w religiach w XX wieku (2006), Boskie szaleństwo: Słownik postaci i zagadnień (w przygotowaniu) oraz książki Jezus Magus. Pierwotne chrześcijaństwo w kręgu magii (2006).

Strządała Agata – kulturoznawca, podróżnik, prowadziła badania w Indiach, Nepalu, krajach byłego ZSRR i na Bliskim Wschodzie. Pracę doktorską zatytułowaną Przemiany pojmowania eugeniki na przestrzeni XIX i XX wieku obroniła z wyróżnieniem na Uniwersytecie Wrocławskim, obecnie pracuje jako adiunkt na Uniwersytecie Opolskim. Główne kierunki badań to bioetyka kulturowa, teoria kultury, zagadnienie różnic międzykulturowych.

Wygranienko Rostislaw – organista koncertujący, doktorant AMFC w Warszawie (2003 – magisterium, klasa prof. Joachima Grubicha), laureat pierwszych nagród na kilku międzynarodowych konkursach organowych, w tym w Saint-Maurice w Szwajcarii oraz im. F. Nowowiejskiego w Poznaniu. Specjalizuje się w muzyce polskiej; dla wydawnictwa „Acte Prealable” nagrał, jako „world premiere recording”, kompletną Tabulaturę Warszawską XVII w., wszystkie utwory Adama z Wągrowca oraz Petrusa de Drusina; dla Towarzystwa im. F. Nowowiejskiego w Poznaniu – V Symfonię organową oraz „Dumkę” Feliksa Nowowiejskiego. Specjalizował się na kursach organowych u wielu mistrzów tego instrumentu; koncertował w Belgii, Niemczech, Włoszech, Szwajcarii, Czechach, Polsce, Chorwacji na Ukrainie, Białorusi, Słowacji. Autor artykułów.

Streszczenia artykułów

Parametry szczegółowe

Czasopismo: "ALBO albo"

Liczba stron: 157

Rok wydania: 2008

Numer wydania: 48

Oprawa: miękka

EAN: 977123008008702, 9771230080483

Szerokość: 16 cm

Wysokość: 23 cm

Waga: 0,255 kg