ИЛИ ИЛИ Исключение 3/2008 (49)

Pozycja po zwrocie, możliwe uszkodzenia: okładka porysowana, rogi zagięte, strony przybrudzone na grzbiecie.

rywalizacja i tolerancja, piętno społeczne, zły inny

Spis treści

Jungowskie inspiracje

Zenon Waldemar Dudek – Projekcja i wykluczenie jako przejaw psychologii Cienia

Encyklopedia jungowska: Kompleks ojca (opr. ks. Kazimierz Pajor)

Od psychologii do autopsychoterapii

Andrzej Jastrzębski OMI – Czy człowiek jest sędzią we własnej sprawie? Huberta Hermansa teoria wartościowania oraz Metoda Konfrontacji z Sobą

Archetypy w Kulturze

Tomasz Olchanowski – Ekskluzywizm jako nowy apartheid

Jacek Sieradzan – Judasz Iskariota – pierwsza ofiara czarnego PR

Nasze tożsamości

Paweł Czarnecki – Stereotypy i uprzedzenia na temat seksualności człowieka

Dialog kultur

Katarzyna Górak-Sosnowska – Badania inteligencji na muzułmańskim Bliskim Wschodzie: nieprzetarta jeszcze ścieżka

Aneta Krejczy – Dziecko jako kobieta. Sytuacja bengalskich dziewcząt na podstawie opowiadań Tagorego

Z poetyki archetypów

Marta Cywińska – Poezje: Kobieta-Mandragora, Kobieta-Amulet, Kobieta-Poręcz

Jerzy Krysiński – Psychoza z happy endem (wstęp Marta Cywińska)

Na granicy epok

Paweł Fijałkowski – Albo wykluczenie, albo transgresja

Forum psychologii kultury

Tomasz Olchanowski – XIV Forum Inspiracji Jungowskich

Elwira Błażewicz – Rejs na Wyspy Kanaryjskie, czyli wieża Babel na Oceanie

Barbara Kocoń – O tolerancji

Judasz Iskariota – pierwsza ofiara czarnego PR

Jacek Sieradzan

Uniwersytet w Białymstoku

Instytut Socjologii

"Podsycaj nadzieję kłamstwem"

Ron English

Judasz to uczeń Jezusa, którego postać od początku budziła największe emocje1. Jest też kimś, kogo życie zostało najbardziej zafałszowane. W świadomości społecznej nie tylko chrześcijan, ale także agnostyków i ateistów funkcjonuje jako arcyzdrajca. Literatura chrześcijańska zdemonizowała jego postać. Liczni autorzy, w tym Dante Alighieri (1997, s. 57, Piekło XXXIV, 61–63), umieszczali go w piekle wśród innych potępionych, a chrześcijański mistyk i apokaliptyk Wincenty Ferreriusz przypisał mu rolę bliską tej, jaką w wyobraźni chrześcijańskiej pełni antychryst.

Z drugiej strony opublikowane pod koniec XX wieku książki historyków chrześcijaństwa i teologów, takich jak H. Maccoby, czy W. Klassen pokazują, że Judasz stał się ofiarą zabiegów ewangelistów, którzy przedstawili jego postać w niesłusznie negatywnym świetle. Można nawet powiedzieć, że Judasz jest pierwszą ofiarą czarnego PR chrześcijańskiego. Niniejszy artykuł stara się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego tak się stało. Dyskusja nad postacią Judasza wzmogła się po opublikowaniu w 2006 roku przekładów gnostyckiej Ewangelii Judasza2.

Maccoby i Klassen nie są jedynymi autorami, którzy oczyszczają Judasza z zarzutu zdrady. Wśród innych znajdują się pisarze, teolodzy, filozofowie, historycy chrześcijaństwa, mistycy, ezoterycy, a nawet katolicki kardynał. Są to: T. de Quincey3, G. Gurdżijew (Shirley, 2004, s. 242), S. Bułgakow (1982, s. 25, 38; por. Majewski, 1998, s. 118–119 i Hryniewicz, 1985, s. 121–134), M. Pagnol4, R. Etchegaray (1981, s. 85–86), W. Łysiak (1983, s. 55–58), J. Saramago (1992, s. 313), W. Fricke (1996, s. 150), J. Gnilka (1997, s. 350), M. Baigent, M. Leigh, H. Lincoln (1999, s. 83), W.-J. Langbein (2006, s. 11), J.M. Robinson (2006, s. 81, 85–86), M. Meyer (2006, s. 9), B.D. Ehrman (2006, s. 93) i S. Žižek (2006, s. 37–38).

Oficjalna historia Judasza funkcjonująca w micie chrześcijańskim jest następująca. Judasz był Judejczykiem, a uczniowie Jezusa i on sam pochodzili z Galilei. Przyłączył się do ruchu Jezusa, gdyż wierzył, że jako zwycięski mesjasz odbuduje królestwo Izraela i zapewni mu w nim godne miejsce. Ponieważ zawiódł się na Jezusie, wydał go kapłanom żydowskim. Ci przekazali go władzom rzymskim, a namiestnik Piłat skazał go na śmierć. Mając wyrzuty sumienia, Judasz popełnił samobójstwo.

Z tego punktu widzenia sprawa wydaje się więc prosta – Judasz po prostu zdradził Jezusa. Tymczasem użyte w ewangeliach greckie słowo paradídomi, które tłumaczy się jako „zdrada”, ma też znaczenie „przekazania”, np. w znaczeniu prawnym (Liddell, Scott, Jones, 1958, s. 1308). Analiza tekstów Nowego Testamentu pokazuje, że we wszystkich 27 wypadkach, w których to słowo występuje bez związku z Judaszem, ma znaczenie „przekazania”, a w pozostałych 32 wypadkach, gdy pojawia się w związku z Judaszem jest zawsze tłumaczone jako „zdrada” (Klassen, 1996, s. 51–52)5. Ten sam czyn staje się automatycznie zdradą, gdy zaczyna dotyczyć Judasza. Wygląda na to, że wszystko, czego Judasz się dotyka, staje się zdradą, tak jak wszystko, czego dotykał Midas, zamieniało się w złoto.

Tymczasem zdaniem Klassena Judasz działał w ścisłym porozumieniu z Jezusem. Ten ufał Judaszowi dlatego, że był jego bratem6. Powierzył mu funkcję pośrednika między sobą a członkami Sanhedrynu. Judasz upewnił się, że zatrzymanie Jezusa odbędzie się bez rozlewu krwi (Klassen 1996, s. 68–70, 73). Owo „przekazanie” dokonało się za zgodą Jezusa, nie ma więc mowy o zdradzie, tylko o spełnieniu polecenia mistrza przez zaufanego ucznia. Braterskich więzi łączących Judasza z Jezusem ma dowodzić to, że obaj jedli z tej samej misy (Mt 26,23; Mk 14,20), oraz pocałunek, jaki Judasz złożył na twarzy Jezusa (Klassen, 1996, s. 107–112; por. Mk 14,46; Mt 26,49)7.

Jeśli Judasz faktycznie miał zdradzić Jezusa, a on nie tylko o tym wiedział, ale nawet zachęcił go do tego, mówiąc: „Czyń zaraz, co masz czynić” (J 13,27), to pozostaje zagadką, dlaczego nie został zamordowany przez innych konspiratorów przed dokonaniem zdrady. W. Panas (1974, s. 122–123; 1985, s. 259, 263) słusznie zauważył, że gdyby Jezus faktycznie powiedział o istnieniu zdrajcy w ruchu8, uczniowie-spiskowcy zmusiliby go do ujawnienia jego tożsamości. Trudno sobie wyobrazić sytuację, w której spiskowcy wypuszczają zdrajcę żywego ze spotkania i pozwalają mu działać. Także G. Vermes (2006, s. 152) nie mógł zrozumieć, jak to się stało, że „Judasz, o ile był zdrajcą, zdołał utrzymać swą pozycję pośród 12 aż do końca życia Jezusa”.

Ten pocałunek, o którym wspominają autorzy dwóch najstarszych ewangelii (Mk 14, 46; Mt 26, 49), pełni kluczową rolę w rozpoznaniu znaczenia roli Judasza. Niemal na wszystkich obrazach, które przedstawiają ich obu, Judasz całuje Jezusa. Zdaniem autora tych słów pocałunek dowodzi tego, że byli bliźniakami. Jako bliźniacy byli nie do odróżnienia dla postronnych, tym bardziej, że aresztowanie miało miejsce po zapadnięciu zmroku, a obaj prawdopodobnie nosili długie włosy i brody. Pocałunek był znakiem rozpoznawczym dla tych, którzy przyszli aresztować Jezusa. Judasz, aby nie zatrzymali przez pomyłkę jego, umówił się z nimi, że złoży pocałunek na twarzy Jezusa. Inaczej nie można byłoby zrozumieć fragmentu mówiącego, że mieli kłopoty z rozpoznaniem Jezusa9. Ewangelie wszak zapewniają, że Jezus był powszechnie znanym nauczycielem, słuchanym przez „mnóstwo ludu” (Mk 4,1; 5,21; Łk 7,11).

To, że Judasz był nie tylko bratem, ale także bliźniakiem Jezusa, sugerowali już starożytni gnostycy. Dzieje Tomasza (11) omawiają „podobieństwo Pana (= Jezusa) do apostoła Judasza Tomasza”. Gdy komuś zdarzyło się pomylić Jezusa z Judaszem, Jezus powiedział do niego: „Ja nie jestem Judaszem, którego zwą również Tomaszem; jestem jego bratem” (Schneemelcher, 1992, s. 343–344). Judasz Tomasz występuje w tekście jako „bliźniaczy brat Chrystusa, apostoł Najwyższego i współwtajemniczony w sekretne słowo Chrystusa, tym, który otrzymał jego tajemne nauki” (ibidem, s. 355, § 39).

Na pytanie, dlaczego w takim razie w micie chrześcijańskim Judasz funkcjonuje jako archetyp zdrajcy, udzielano różnych odpowiedzi. Wszystkie sprowadzają się do dwóch kontekstów: mitologiczno-religijnego i politycznego. (Należy jednak pamiętać, że dla Żydów obie te sfery były ze sobą ściśle powiązane).

Obie też łączy w swojej interpretacji Maccoby (1992, s. 43–44). Jego zdaniem, podobnie jak w greckiej tragedii czy w micie, ewangeliści rozdali role w dramacie Jezusa i Judasza zgodnie z podporządkowanemu archetypowi wzorem: Judasz jest Czarnym Chrystusem, który ma spełnić niegodziwy czyn zdrady Białego Chrystusa. Wiąże ich silna, mityczna więź kata i ofiary, taka jaka łączyła np. Kaina i Abla.

Rozwój czarnej legendy Judasza tłumaczy walkę ideologiczną między zwolennikami Pawła, propagującymi mitycznego i mistycznego Jezusa, a zwolennikami Kościoła jerozolimskiego, wywodzącego się od Jakuba, brata Jezusa, upowszechniającego Jezusa jako człowieka i mesjasza (Maccoby, 1992, s. 40). Judasz-zdrajca był potrzebny Kościołowi zwolenników Pawła, którzy naśladowali w swych rytuałach scenariusz religii misteryjnych i praktykowali eucharystię, będącą formą krwawej ofiary jednoczącej wspólnotę.

Na pytanie, dlaczego na zdrajcę wybrano akurat Judasza, a nie jakiegoś innego apostoła, skoro – jak zauważył J. Puciłowski (2007, s. 14) – z wyjątkiem Jana wszyscy uczniowie Jezusa okazali się zdrajcami, Maccoby odpowiada, iż Judasza wytypowano tylko dlatego, że jego imię znaczy „Żyd”. Było to potrzebne do obarczenia Żydów winą za zamordowanie Jezusa i zdjęcia odium z Rzymian. W 2 Liście do Tesaloniczan (2, 15) polemika z judeochrześcijanami zmienia się w polemikę z Żydami, którzy „wszystkim ludziom są przeciwni” (Maccoby 1992, s. 26–27)10. W micie chrześcijańskim Żydzi – na czele z Judaszem – będąc wybrani przez Boga, sprzeniewierzyli się jego woli i za to muszą cierpieć.

Maccoby przekonująco pokazał, że ewangelistom nie chodziło o prezentację prawdy historycznej o Judaszu, lecz o manipulację ludzkimi emocjami i wykorzystanie ich przeciwko Żydom11. Mit Judasza nie odwołuje się wyłącznie do jednostkowego przypadku zdrady. Został przez Kościół rozciągnięty na cały naród żydowski. Posłużył do przedstawienia Żydów jako narodu zdrajców i archetyp demonicznej rasy. Liczne grono badaczy jest pewne, że bez chrześcijańskiego antyjudaizmu nie byłoby nazistowskiego Holocaustu (Follath, Müller, Schwarz, Simons, 2007, s. 33).

Judasz w micie chrześcijańskim stał się Czarnym Chrystusem, pierwszą ofiarą czarnego PR i kozłem ofiarnym autorów ewangelicznych w czasach, kiedy historia zaczęła się stawać mitem. Ponieważ bliźniętom przypisuje się w mitach te same właściwości, co pierwotnym bóstwom, dlatego Chrystus zawiera w sobie wszystkie pozytywne aspekty Jasnego Boga Dnia, a Judasz wszystkie negatywne aspekty Mrocznego Boga Nocy. Obecność Judasza jest niezbędna, gdyż bez nocy samo pojęcie dnia traci sens. W mitach bliźnięta łączą w sobie wszelkie przeciwieństwa. Judasz i Jezus jako bliźniacy stanowią doskonały pretekst, aby z obu uczynić kozły ofiarne.

Bliźnięta wzbudzały tak wielką trwogę w tradycyjnych kulturach, że zabijano jedno z nich albo nawet oboje. Ich pojawienie się było niezrozumiałe. Narodziny bliźniąt uznawano za naruszenie praw ludzkich i boskich. Zacieranie różnic, jakie ma miejsce w przypadku bliźniąt, stymuluje irracjonalną i ślepą przemoc (Girard, 1993, s. 77–80).

Jesteśmy świadkami pośmiertnego triumfu i rehabilitacji Judasza. Chrześcijaństwo padło ofiarą własnej mitologii. Jako przeciwwagę dla postaci Chrystusa, człowieka nieskazitelnego i doskonałego (a taki nie istnieje), wykreowano i wypromowano postać człowieka nikczemnego i skończenie złego (taki też nie istnieje). Ten zabieg socjotechniczny umożliwił kierowanie odium przeciw przeciwnikom polityki kościelnej. Wystarczyło nazwać „judaszem” jakiegoś konkretnego wroga, a jego los był przesądzony. Rolę „kolektywnego judasza” Kościół przeznaczył Żydom. Jezusa zabili Rzymianie, ale winą za jego śmierć obarczono Żydów. Judasza historii unicestwił Judasz mitu.

Kościół chrześcijański epoki postchrześcijaństwa padł ofiarą zabiegów czarnego PR swoich poprzedników z I wieku. Można w tym dostrzec ironię historii. Zaufany człowiek Jezusa, z którego tradycja uczyniła archetypowego zdrajcę, po ponad 1900 latach został oczyszczony z zarzutu zdrady. Ostateczna rehabilitacja Judasza zbiegła się w czasie z utratą przez chrześcijaństwo roli dominującego światopoglądu Zachodu.

W Polsce przełomu XX i XXI wieku nie tylko byli tajni współpracownicy policji politycznej, ale także kombatanci konspiracji oraz ci, którzy ujawniają tajnych współpracowników Służby Bezpieczeństwa, są przedstawiani jako „judasze”12. Jeśli jednak Judasz nie był zdrajcą, to czy nazywanie ich „judaszami” ma jeszcze jakikolwiek sens? Dobitnie pokazuje to fakt, że w polemice politycznej ten sam człowiek – np. generał W. Jaruzelski13 czy pułkownik R. Kukliński14 – dla jednych jest zdrajcą, a dla innych patriotą lub bohaterem.

Fundamentalne dla niektórych różnice między wiernością i zdradą czy prawdą a fałszem w epoce postmodernizmu, w której zakwestionowano sam sens poszukiwania prawdy – tracą jakiekolwiek znaczenie. Świat jest pełen nieskończonej liczby znaczeń. Dla każdego człowieka ważne jest tylko to, co sam odkrywa w micie Judasza czy w jakimkolwiek innym.

Mit Judasza-zdrajcy jest wciąż bardzo popularny. Badania z 1967 roku pokazały, że wierzy w niego 91% badanych, a zatem więcej niż w Chrystusa wiary. „Nawet ten, kto już nie wierzy niemal w nic, wierzy jeszcze, że Judasz wydał Jezusa jego wrogom”, skomentował te badania W. Harenberg15.

O Autorach

Bohajedyn Tomasz – rysownik w polskiej edycji „Le Monde diplomatique”; publikuje również w wielu innych czasopismach w kraju i zagranicą, na przykład w „Midraszu”, „Ricie Baum”, „Kresach” i „Op. cit.”. Wystawiał między innymi w Klubie Polskich Nieudaczników w Berlinie, na Rozbracie w Poznaniu, w Le Madame w Warszawie, w Galerii Teatru Komuna Otwock, w Galerii Officyny w Szczecinie i w Galerii Garbary 48 w Poznaniu. Opublikował Kongo (2007) oraz Spaghetti western (2008).

Błażewicz Elwira – ukończyła studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim i podyplomowe Studium Systemowej Terapii Rodzinnej w Psychoterapeutycznym Instytucie Burg Bergerhausen w Duisburgu (Niemcy). Od 2002 roku mieszka w Nowym Jorku, pracując jako członek zespołu Międzynarodowej Agencji Prasowej „New York Reporters”. Jej artykuły i sprawozdania ukazały się w pismach: „Kwartalnik Historyczny”, „Internationale Zeitschrift für Humanistisches Psychodrama”, „Nowy Dziennik”, „Aura, Metro-Polonia” oraz w polsko-czeskim czasopiśmie „Bohemia”.

Cywińska Marta – poetka (przede wszystkim francuskojęzyczna), prozaiczka, autorka ponad dziesięciu książek (również w języku francuskim), między innymi Skrzydeł nad Transylwanią, Bulimii emocjonalnej, Manufaktury snów, Nocy z jednorożcem, Zranionej kobiecości, Astrolabe, Première nudité. Felietonistka, krytyk literacki, tłumaczka literatury francuskojęczyznej, romanistka, literaturoznawca. Jej utwory poetyckie, literackie oraz szkice krytyczne ukazały się m.in. we Francji, Belgii, Szwajcarii, Włoszech i Rumunii. Zdeklarowana antyfeministka; autorka wystaw-rekwizytorni, honorowy ambasador poetyckiego kwartalnika „Art et Poesie de Touraine”, przedstawicielka Lasu Tysiąca Poetów w Vesdun (Francja). We Francji ukazały się dwie płyty z jej utworami, recytowanymi przez autorkę do muzyki Patricka Cintasa i Jacka Yantchenkoffa. Doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Katedrze Edukacji i Kultury SGGW w Warszawie.

Czarnecki Paweł – prof. dr hab., prodziekan ds. psychologii w Wyższej Szkole Ekonomii i Innowacji w Lublinie na Wydziale Pedagogiki i Psychologii. Prowadzi zajęcia z filozofii i etyki. W swojej działalności naukowej koncentruje się na zagadnieniach związanych ze współczesnymi problemami etyki i bioetyki. Czas wolny spędza na podróżach.

Dudek Zenon Waldemar – specjalista psychiatra, zajmuje się psychoterapią indywidualną, psychologią osobowości i psychologią kultury; autor artykułów, opracowań i książek z zakresu psychologii głębi, szczególnie jungowskiej, oraz psychoterapii – m.in. Psychologia integralna Junga (1995; 2006), Jungowska psychologia marzeń sennych (1997; 2007), Podstawy psychologii Junga (2002). Współautor książki Psychologia kultury. Doświadczenia graniczne i transkulturowe (2005). Współredaktor zbioru tekstów pt. Spotkania z Jungiem (2007). Redaktor naczelny i wydawca „ALBO albo. Problemy psychologii i kultury”.

Fijałkowski Paweł – archeolog i historyk, pracownik naukowy Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie; zajmuje się dziejami Żydów w dawnej Polsce (X–XVIII w.), historią polskiego protestantyzmu, pradziejami Mazowsza oraz homoerotyzmem w starożytnej Grecji i Rzymie. Autor książki Seksualność, psyche, kultura. Homoerotyzm w świecie starożytnym (ENETEIA, 2007). W przygotowaniu Homoseksualizam. Wykluczenie – transgresja – akceptacja.

Górak-Sosnowska Katarzyna – doktor nauk ekonomicznych, adiunkt w Katedrze Socjologii SGH; redaktor portalu ARABIA.pl; wykładowca i trener. Zajmuje się problemami społeczno-gospodarczymi świata arabskiego oraz społecznościami muzułmańskimi w Europie. Autorka monografii Świat arabski wobec globalizacji (2007) oraz Perspektywy świata arabskiego w kontekście Milenijnych Celów Rozwoju (2007), współautorka materiałów dydaktycznych dla nauczycieli szkół ponadpodstawowych W kręgu kultury islamu; współredaktor dwóch książek – Kuwejt: historia i współczesność (2005) oraz Islam i obywatelskość w Europie (2006).

Jastrzębski Andrzej OMI – asystent Wykonawczy Rady Generalnej Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej w Rzymie. Dr filozofii (specjalizacja metafizyka i antropologia filozoficzna), mgr teologii (Papieski Wydział Teologiczny w Poznaniu). Ukończył Podyplomowe Studium Poradnictwa Psychologicznego i Psychoterapii dla Duchowieństwa KUL.

Kocoń Barbara – historyk, nauczyciel dyplomowany (uczy w liceum ogólnokształcącym). Terapeuta, trener rozwoju osobistego, prowadzi szkolenia dla pracowników bibliotek i szkół. Zajmuje się problematyką żydowską, zwłaszcza mistycyzmem żydowskim.

Krejczy Aneta – absolwentka kulturoznawstwa na Uniwersytecie Wrocławskim. Była studentka pedagogiki zainteresowana psychoanalizą i psychologią humanistyczną. Obecnie uczestniczka Doktoranckiego Studium Nauk o Kulturze Uniwersytetu Wrocławskiego oraz specjalizacji indologicznej w Instytucie Kultury Antycznej i Śródziemnomorskiej. Prowadzi zajęcia z antropologii kulturowej w Instytucie Kulturoznawstwa. W swojej pracy naukowej zajmowała się zmianami tożsamości kulturowej. W ostatnim czasie skoncentrowana na badaniach recepcji kultury indyjskiej w Polsce.

Olchanowski Tomasz – dr nauk humanistycznych, adiunkt w Zakładzie Psychoanalizy i Myśli Humanistycznej Uniwersytetu w Białymstoku. Zainteresowania Autora koncentrują się na zagadnieniach historii kultury i rozwoju cywilizacji, ze szczególnym uwzględnieniem ewolucji psychicznej człowieka, źródłach filozofii, problematyce przemiany duchowej. Autor książek: Jungowska interpretacja mitu ojca w prozie Brunona Schulza (2001), Psychologia pychy (2003), Duchowość i narcyzm (2006), Wola i opętanie (2008), i kilkudziesięciu artykułów z omawianego zakresu.

Pajor Kazimierz – ks. dr, po studiach filozoficzno-teologicznych w Tarnowie przyjął święcenia kapłańskie (1985), studia doktoranckie na Papieskim Wydziale Teologicznym w Poznaniu zakończył rozprawą doktorską Rola archetypu w analitycznej psychologii C.G. Junga (1990). Autor wielu artykułów nt. teologii i psychologii głębi oraz książek Psychologia archetypów Junga (2004), Œladami Junga (2006), Psychoanaliza Freuda po stu latach (2009). Jako teolog zainteresowany jest szczególnie możliwością włączenia krytycznie ocenionych teorii psychologii głębi do różnych dziedzin teologii. Współpracuje z Redakcją „ALBO albo” i wydawnictwem ENETEIA.

Sieradzan Jacek – historyk religii, buddolog, tłumacz. Autor wielu przekładów z literatury buddyjskiej i poezji współczesnej, m.in. Buddyzm (1987), Drogi karmy i ścieżka Dharmy. Antologia poezji buddyjskiej Ameryki (1993), Śmierć i umieranie. Tradycja tybetańska (1994), Buddyjska wizja śmierci i umierania (1997), Życie po życiu w Tybecie (1997) oraz zbiorów esejów: Starożytna mądrość a nauka współczesna (1993), Buddologia w Polsce (1993), Przekroczyć próg mądrości (1997). Autor trylogii o szaleństwie religijnym: Szaleństwo w religiach świata (2005) oraz Od kultu do zbrodni: Ekscentryzm i szaleństwo w religiach w XX wieku (2006), Boskie szaleństwo: Słownik postaci i zagadnień (w przygotowaniu) oraz książki Jezus Magus. Pierwotne chrześcijaństwo w kręgu magii (2006).

Parametry szczegółowe

Czasopismo: "ALBO albo"

Liczba stron: 141

Rok wydania: 2008

Numer wydania: 49

Oprawa: miękka

EAN: 977123008008703, 9771230080490

Szerokość: 16 cm

Wysokość: 23 cm

Waga: 0,233 kg