История Польши 1764-1795 гг. Избранные тексты [ПАН 1954 г.

Tytuł: Historia Polski 1764-1795. Wybór tekstów, seria wydawnicza – „Materiały Źródłowe do Historii Polski Epoki Feudalnej”.

Autor: opracował Jerzy Michalski.

Wydawca: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1954, wydanie I. 218 stron, oprawa miękka, format 14,5x20,5 cm.

Stan dobry - ogólne podniszczenie i zabrudzenia okładki oraz środka – poza tym stan OK.

Historia Polski 1764-1795 - W okresie 1764-1795 ustrój pańszczyźniano-folwarczny w zasadzie pozostaje nienaruszony, toteż nie ulega istotniejszej zmianie, w porównaniu z okresem poprzednim, położenie chłopów i metoda ich eksploatacji (nr 5, 7). Zaostrzająca się walka klasowa najpełniejszy wyraz znajduje w powstaniu chłopów ukraińskich w 1768 roku (tzw. koliwszczyźnie), okrutnie stłumionym przez polskich feudałów i carat (nr 2). Hasła powstańcze przenikają i na ziemie etnograficznie polskie (nr 1). Otwarty jednak bunt nie jest typową formą walki klasowej chłopa polskiego. Jest nią, obok zbiegostwa, składanie suplik i odmowa wykonywania powinności (nr 3, 6, 8). Wrzenie wśród chłopów stale wywołuje strach wśród szlachty, zwiększa się ono w czasie sejmu czteroletniego (nr 3, 9). Część właściciel ziemskich zdaje sobie sprawę z niemożności utrzymania dotychczasowych metod wyzsku feudalnego i usiłuje dokonać pewnych modyfikacji w stosunkach poddańczych, przede wszystkim przejścia od renty odrobkowej na rentę pieniężną (nr 4,11,38,39).

Druga połowa XVIII wieku jest okresem wzrostu produkcji przemysłowej w Polsce. Przemysł hutniczo-żelazny koncentruje się głównie w tzw. staropolskim zagłębiu, przemysł włókienniczy zaś w zachodniej Wielkopolsce (nr 13,14). Magnaci zakładają różnorodne manufaktury w swych dobrach, tworząc nieraz całe osady przemysłowe (nr 15). Dobra ziemskie dostarczają magnatom darmowego surowca i darmowej siły roboczej, dlatego między innymi przedsiębiorstwa te mają charakter częściowo feudalny. Zatrudniając jednak i pracowników z wolnego najmu (głównie wykwalifikowanych specjalistów) oraz produkując w dużej mierze na rynek są one już częściowo przedsiębiorstwami kapitalistycznymi. Powstają w tych latach pierwsze spółki akcyjne o kapitale mieszanym magnacko-mieszczańskim (nr 10). Manufaktura miejska stara się pozyskać pół-darmowego robotnika w postaci przymusowo skierowanych do niej ludzi luźnych, bądź też dzieci biedoty miejskiej i wiejskiej. W manufakturze panuje wobec robotnika regime niemal więzienny (nr 16). Ówczesna polska produkcja przemysłowa napotyka na trudności zbytu zarówno z powodu konkurencji zagranicznej jak i ubóstwa szerokich warstw ludności, co powoduje małą chłonność rynku wewnętrznego (nr 11, 13). Polski handel zagraniczny szykanowany jest przez Prusy, które odcięły Polskę od morza i nakładają na eksportowane i importowane towary kolosalne cła (nr 11, 12).

W pierwszych kilkunastu latach panowania Stanisława Augusta toczy się walka o reformę Rzeczypospolitej, reformę jej ustroju politycznego a częściowo, i społecznego; Reformatorom, skupionym głównie w obozie królewskim, chodzi zarówno o wzmocnienie państwa jak i o przystosowanie jego ustroju do nowych tendencji życia ekonomicznego w warunkach tworzenia się elementów, układu kapitalistycznego (nr 19, 20).

Program reform w ogromnej większości nie zostaje zrealizowany zarówno ze względu na nacisk państw ościennych, w których interesie leżała słabość Polski (nr 17, 18, 25), jak i ze względu na opór większości magnaterii i szlachty tkwiącej w ślepym konserwatyzmie, gotowej wysługiwać się obcym mocarstwom za cenę niedopuszczenia do postępowych reform (nr 21, 22). Konserwatywna konfederacja barska przyczynia się do pierwszego rozbioru, którego głównym inicjatorem jest Fryderyk II (nr 23, 24). Do obalenia jednej ze śmielszych prób dokonania drogą ustawodawczą pewnych modyfikacji stosunków społecznych, jaką był „Zbiór praw sądowych” Andrzeja Zamoyskiego, przyczyniła się kuria papieska i jej nuncjatura w Warszawie (nr 26).

Poważnym osiągnięciem sił postępowych jest powstanie, i działalność Komisji Edukacji Narodowej, która walczyć jednak musi z wielkimi trudnościami, między innymi wywołanymi uprzedzeniem i niechęcią, ze strony zacofanej części szlachty i kleru (nr 27, 28, 29).

Po roku 1773 duża część ziem polskich znajduje się pod panowaniem absolutystycznych monarchii pruskiej i austriackiej. Fryderyk II stosuje na ziemiach zabranych w pierwszym rozbiorze wypróbowaną już dawniej na Śląsku politykę germanizacyjną pod płaszczykiem kulturtragerstwa (nr 30, 31). Monarchia austriacka zaprowadza, zwłaszcza w okresie rządów Józefa II, szereg w zasadzie postępowych reform w stosunkach poddańczych, jednocześnie jednak wyzysk fiskalny stosowany wobec Galicji hamuje jej rozwój gospodarczy i dotyka również chłopów. Niechęć wobec zaborcy austriackiego wzbiera na sile w okresie sejmu czteroletniego, gdy istnieje szansa powrotu Galicji do Rzeczypospolitej. Duża jednak, część magnaterii i szlachty ogranicza się do żądania autonomii (nr 32 do 36).

Sejm czteroletni stanowił jedyny moment w czasach panowania Stanisława Augusta, gdy walka o przebudowę Rzeczypospolitej toczyła się w warunkach niezawisłości poetycznej. Okres sejmu czteroletniego znamionuje ogromny rozwój literatury politycznej. W niej znajdą, w znacznie większym stopniu niż w obradach i ustawodawstwie sejmowym, odbicie postępowe zjawiska tego okresu (nr 37 do 41). Do właściwej oceny stopnia postępowości osiągnięć i postulatów obozu reformatorskiego przyczynić się powinno poznanie ideologii obozu reakcyjnego (nr 42, 43). Nacisk sił wstecznych oddziaływał w sposób istotny i na ustawodawstwo sejmu czteroletniego, będąc jedną z przyczyn jego kompromisowości (nr 44). Polityka kół rządzących w okresie sejmu czteroletniego bazowała na orientacji pruskiej, polityka jednak Prus od samego początku sejmu była w zasadzie zdecydowanie antypolska (nr 45, 46).

Upadek dzieła, sejmu czteroletniego spowodowany został przez interwencję Katarzyny II, ułatwioną przez rodzimą zdradę magnacką. Targowica realizowała swój wsteczny program polityczny zgodny z interesem klasowym oligarchii magnackiej, jednocześnie jej przywódcy byli bezwolnymi pionkami w rękach Katarzyny II i jej ambasadora, ludźmi wysługującymi się im dla osobistych korzyści, (nr 47 do 50).

Targowicka zdrada magnacka, drugi rozbiór, jednoczesny kryzys gospodarczy powodują zaostrzenie antagonizmów klasowych i wzrost nastrojów patriotycznych zwłaszcza w masach ludowych miast z Warszawą, na czele. Wpływa to na radykalizację programu części przywódców sejmu czteroletniego przebywających na emigracji i przygotowujących w porozumieniu z konspiracją krajową przyszłe powstanie. Oddziałał na to i wpływ francuskiej rewolucji burżuazyjnej, od której działacze emigracyjni spodziewają się pomocy i której hasła docierają do kraju. Insurekcja kościuszkowska była może jednym z najbardziej ludowych polskich ruchów narodowo-wyzwoleńczych. Plebs miejski odegrał decydującą rolę w wyzwoleniu Warszawy. Kierownictwo powstania znalazło się jednak w rękach ludzi należących do prawicy ówczesnego obozu niepodległościowego, którzy wobec rewolucyjnych wystąpień mas ludowych Warszawy odczuwali strach i niechęć. Nawet bogatsze mieszczaństwo nie zostało dopuszczone do istotnego wpływu w rządzie powstańczym. Sam Kościuszko zajmując stanowisko pośrednie między prawicą a lewicą powstania niejednokrotnie jednak przechylał decyzję w kierunku pogłębienia programu społecznego powstania, zwłaszcza na decydującym odcinku sprawy chłopskiej. Duża część szlachty z niepokojem patrzy na powołanie mas chłopskich do obrony ojczyzny i sabotuje rozporządzenia Kościuszki. Lewicę powstania reprezentują tzw. jakobini tworzący w Warszawie klub, organizację w pewnej mierze posiadającą już cechy burżuazyjnego stronnictwa politycznego. Z ich kół pochodzą postulaty zwiększenia wysiłku narodowo-wyzwoleńczego, bezwzględnego stosunku do zdrajców, czy też ludzi obojętnych dla sprawy powstania spośród górnej warstwy klas uprzywilejowanych, oni wreszcie głoszą program solidarności z ludem rosyjskim i niemieckim w walce przeciw despotyzmowi. Patriotyzm ludowy, nastroje ulicy Warszawy, najbardziej rewolucyjnego ośrodka ówczesnej Polski, odzwierciadla może pełniej od innych przekazów źródłowych, poezja ulotna (nr 51 do 62).

Spis rzeczy – patrz foto.

- Polecam!